Stars have meaning in my life.
Every night, I would look at the dark sky to find the myriad stars my sight could reach. Even on cloudy days, I would try searching even for a tiny glimpse of a lone star. Finding even just one star would make me smile.
When I was a child, I dreamt of being an astronaut. I was fascinated with the colorful photographs of galaxies, of stars and even of the earth from outer space, in my science books. Their colors and their vastness would make me gasp in awe and I would often see myself staring at them for a long time, wondering if heaven is as beautiful as them. I told myself that one day, I would be the one taking pictures of them. I would fly out there and try reaching them even only with my sight.
I remember when I first heard the nursery rhyme “Twinkle, twinkle little star”. I felt the same feeling as the writer of that rhyme. I wondered what those shiny little objects up there in the sky were. I wondered what they were doing there, so far from me. I wished then that I could reach them and hold them in the palm of my little hand. Just like the little fireflies dancing around me on quiet evenings in our garden…I would put them on my palm and watch them glimmer in the dark, wondering where they got their light on their backs. Then, I would set them free and let them fly away and it would make me smile to see their lights blinking again, probably because I set them free and did not harm them in any way. They were a sight to behold especially when they flew in groups. They looked like the lights of Christmas. I finally learned in class that they get their light from some sort of chemical in their system which makes them glow in the dark—kind of the fluorescent “glow in the dark” stickers my niece put on the ceiling of her room to imitate the star-filled sky outside. This reminds me, I ought to put these kinds of “glow in the dark” things on my bedroom ceiling to remind me of the stars outside, so that even if I could not see the real stars, I would have something to look at in my own room.
As I grew older, I became fascinated with astrology—the study of the alignment of stars to predict something. I really was and still am into this thing. It is not because I fully believe that by looking at and analyzing the stars’ location in the sky, someone could predict what is going to happen or that through them, someone could produce a full description of a person’s personality and future. What amazes me is how certain types of personality are attributed to the alignment of stars when people were born. I could not believe it at first when I read about my own astrological sign—Pisces. Every bit of description was applicable to me! May it be about talents and interests, or dispositions (being depressive, for example), dreams, and other abilities—they were all there in the Piscean profile. Even the negative descriptions hit me in the face! And when I thought about all the Pisceans I have met, I realized that they also manifested the Piscean character. Same goes for all the other astrological signs (or zodiac signs, if I may use the more common term). Since then, I have often checked my so-called “horoscope for the day” to see what lies ahead of me. Most of the time, either my horoscope comes true or it aptly describes what I was feeling on a particular day. I realized later on that people sometimes feel the same way as others and that “my horoscope coming true” is just one of those odd coincidences, since people’s experiences are also sometimes the same with others. It is what I call “the circle of life”—everything, and everyone, for that matter, is connected to each other (kind of what the song in Pocahontas—“Colors of the Wind”—is trying to tell).
Nonetheless, I still often use people’s astrological sign to create a profile of them in my mind. By knowing their birthdates, and consequently, their birth signs, I could already gauge their character or personality. Add to this my belief that I have a sort of “strong intuition” (owing maybe to my being a Piscean which is also the sign of psychic ability, if it is true)—I always have the correct first impressions of people and events. Or maybe, just maybe, I just have a natural gift of intuition and understanding and this has nothing to do with the stars, or whatever heavenly bodies there are in the sky.
As I have done since I was a child, I would always look at the stars above and try to count them, which I would never really finish since there are millions up there. Sometimes, as soon as I have counted some of them, they would disappear, hiding behind the dark clouds, and so I would start counting all over again until I have grown tired of it and I would go back to my bedroom to sleep.
Sometimes, I would search for the group of stars called “constellations” and identify them by their shapes and locations. I would point at the “big and little dipper” and remember the children’s stories about them. I would look at the often unidentifiable “Orion” and try to look at books telling his story. I would search for the countless constellations of Greek gods, as there was one time in my life when I became fascinated with Greek mythology. And of course, I would search for the brightest star—Venus (this one in Roman mythology), and remember what it symbolizes—beauty, and love, for that matter—two of my most favorite words in the world. Beauty, for it encompasses what I would want the world to look…from nature to the kind of life I want for the people…and love, for it is the most beautiful gift of God, and the greatest virtue of all, for in my belief, “love makes the world go round” (if I may quote), and everything is nothing without love. The stars, especially that bright morning star (evening star, too), are my symbol of beauty and love.
Once, when I was with my friend lying on a blanket we spread on the grasses of the famous UP Sunken Garden and looking up at the star-filled sky, wondering about things to come, I saw a falling star. It was exactly one year after the infamous September 11 (9/11) event in the U.S. of A. I remembered that one year before, on that same day and same place (considering the time difference), I was looking up at the stars above and praying that what happened out there would not trigger a “third world war” or worse, the “end of the world”. I had lots of personal problems that time that my mind was in a topsy-turvy and creating exaggerated illusions. And one year after, I was lying again on the blanket on those grasses of my beloved university, and wishing on that falling star that nothing that tragic would happen again in my life time, and the “feared” and also “anticipated” end of the world would not occur while I am on earth, as I really love life and I knew I still have a lot of missions to accomplish in my life. Those stars, and that one particular falling star, became my sort of hope for the world.
Just like the “star of Bethlehem” which guided the three kings to where the “hope of the world” was born more than two thousand years ago; it was the brightest star on that particular night. It appeared in the sky to tell the world that the Savior has come.
That is why we often put a star on top of our Christmas trees, to remind us of that particular star. And the lights blinking on and off around our trees look just like the stars in the sky, even in various colors.
Stars are also often used in songs. I always hear it not only in nursery rhymes and love songs but even in country and folk songs, and even alternative songs. They are often portrayed in songs as symbols of hope—“wishing on the same star”; or symbols of the future or of destiny—“written in the stars”.
And who would forget the fact that countless countries of the world made use of stars as symbols in their flags? Some of these flags have a star or a number of stars as symbol of bravery, emphasizing their heroes’ deeds. Others considered the stars as embodiment of the various states in the country. The stars are the same in size and appearance, telling the world that the states may have differences and may be independent of each other, but they are still culturally the same in general and they belong to one particular country. Sometimes, other heavenly bodies are used as symbols in flags, such as the moon (often crescent in shape) and the sun, as in the case of the Philippines. These also symbolize either hope, bravery or the various states or regions of a country.
Sad to say, sometimes, the people of different countries forget what these symbols are for. We often see war-torn countries in the news. People forget beauty, hope and love in the world for all they see are grief, misery, and death.
I have also seen grief and misery all my life. I have oftentimes wondered if life is really all about pain and tears. How wrong I was!
I came from a poor family. My parents had to work so hard just to give us a better life than what they had before. We had to help them find other sources of income while we were in school. As if that fate was not enough, all of us in the family acquired various types of ailments, ranging from heart disease to liver and stomach ailments. Even tumors and high blood pressure became a problem for some of us in the family. We have been constant visitors of hospitals and regular clients of different kinds of doctors since the time we were born. What supposed to be money for the other necessities of life and leisure, oftentimes went to the hospitals and pharmacies. Add to this the numerous problems in each of my siblings’ families and my own personal problems. I had never been a healthy child but having Rheumatic Heart Disease limited my activities and almost shattered my dreams, especially when I was not able to go to school for more than two months. Whatever awards in school I had obtained, I got from being persevering since I was oftentimes absent from school for health reasons. I had to use whatever intelligence and skills I have just to survive academic life. Years later, I had to endure all the limitations and failures in the various aspects of my life. But the most tragic of all was being hurt so much by someone I loved and with whom I have built my dreams and my world around. With all the sad memories in my life, nothing would have prepared me for the pain of this experience…of being left by my beloved fiancé.
That was four years ago. But did I ever curse my life? Did I blame anybody for every negative thing that happened in my whole life? Did I become bitter? I realized that for all those sad memories, there were many happy moments in my life. I have always counted my blessings and never dwelt long on the negative side of life. Having a loving family, a nice career, friends, and the opportunity to travel and do some of the things I enjoy, are enough for me to feel the often elusive “joy of life”. Most importantly, being able to help other people and sharing my talents are the things that give me simple joys. I have realized that God was only molding me into the kind of person He wanted me to be. And for all His blessings and even the trials He gave me, I am grateful to Him. After all, life really has its ups and downs, its light and dark sides, its yin and yang, its own set of opposites. Much like what Dan Brown, in his famous novels, has emphasized…the concept of duality in the world. I would have never appreciated happiness if I have not experienced sadness. I would never know laughter without the tears. For all my experiences in life, I still look at the stars in the sky and still see hope, beauty and love in the world.
Yes, grief and misery are everywhere in the world, and death is the ultimate sadness for each one being left.
I have witnessed many deaths in the life of my relatives and friends. Almost every month, since I was a teenager, I would hear the news of death in someone’s family. How many family members have my friends lost? How many times did I embrace my students when they lost someone they love? Or how many times did I feel the grief-stricken heartbeats of the family members left by my beloved students who died from either heart ailment, drowning or vehicular accident? Even in my current workplace, in a span of seven years, I have witnessed a lot of deaths, including the death of my mentor and second mother three years ago. And how many times have I lost a pet dog either because of old age or of illness? Even if they are only animals, I have loved them like little brothers and sisters. They were my best friends.
Death really is the most painful of all.
I have wondered about death many times. I know I am only passing in this world and in my journey, I would meet a lot of people and experience a lot of happy and sad moments. Passing away, for me, is the end of a person’s mission in this world…and the beginning of a new life beyond.
Every time I look at the stars, I imagine them being the spirits of those who have passed away and gone on to the next world. Sometimes, I imagine them as the angels who guide us along life’s journey. I see their brightness and always realize that their light comes not from themselves, but from the sun, something bigger, and something brighter.
Now, whenever someone passes away, I think of them as the stars, still there looking down on us who were left on earth. It seems childish to think in those terms but it is the only way to cope with the sadness of being left by someone we love.
Sometimes, I get to thinking, what if the stars disappear from the sky? Is that possible? Maybe, they would not really disappear, but it is possible that one day, I would not be able to see them anymore as often as I want. Global warming and climate change are gradually destroying even my view of the nighttime sky. How can I see the stars now that even during summertime, it always rains and the dark clouds obscure my view of my beloved stars? I know they are still there, hiding behind rows and rows of dark clouds…the dark clouds gently reminding us of the earth’s fate in our own hands…and the stars, also gently reminding us that we still have hope, for they are still there.
I hope that like Vincent Van Gogh, I would still see the stars and be able to paint them even only in my heart and mind. It would give me joy to see a “starry, starry night” everyday of my life.
That is why my favorite hero is Superman (or Supergirl, maybe?), because he is one of the few superheroes who could go to outer space and touch the different heavenly bodies. I envy him whenever he flies out there and sees in close range the other planets (the stars), the moon, and the sun, which I am only privileged to see in movies or in photographs in books and the Web. Not only that, he is a “star” in his own right, because of his compassionate heart and helping hand. That is the most important of all.
So whenever I see a star as a symbol of other superheroes, I think of them as a symbol of their mission and passion to help others. After all, they would not be superheroes if not for their superpowers and that kind of helpful attitude.
That is why I also often fantasize being a superhero (or super heroine?). I would also love to have superpowers and help other people. I would want to make a difference in the world. And maybe, my symbol would also be a star, because I would also like to be a star—not a star of popularity or fame, or power, or wealth, but a star as a symbol of hope for the world.
I ought to have been named “Esther”. Or maybe, “Star”, although it is very uncommon. Or, I would have loved the name “Angel”. I would want to help others in my own little way; maybe, in a bigger way, if I would have a chance to do so. I would very much like to be an angel in other people’s lives.
Maybe I could share more to them, just like what I have been doing for many years now—visiting various institutions such as the Home for the Aged, the orphanages, institutions for the physically handicapped, Boys’ Town and many others to which I help give support and my presence as a gift. And now, I am part of another group—the Rotary Club—sharing its blessings to the less fortunate ones. I would also like to continue feeding the street children I often meet in various places inside and outside of our campus.
Whenever I do these things, I feel I am a star—a symbol of hope for others. I would wish upon a star that someday, I would have the opportunity to build my own orphanage or a sort of foundation that will help the marginalized sectors of society.
The “stars” in show business ought to do these kinds of things, too. Yes, they bring happiness to others for they entertain them and share their talents to them, but being stars do not always mean they shine on stage or become popular because of their record albums, movies or shows. They would be real stars if they would share their blessings to others in more ways than one, because being a “star” means being a source of happiness of other people. Is it not better to be stars because of enriching the lives of others or helping others reach their dreams?
Now, whenever I look at the sky, I would try to find even a lone star. Falling star, or not, I would still wish upon a star, for a better world, not for me, but for the others out there, and for the next generations, who may or may not even behold the stars because of the dark clouds caused by pollution and the gradual destruction of the environment. I would wish upon a star that even through grief and misery and death, every one would find happiness, for happiness is always there for all of us to feel and enjoy. It is our choice to be happy or not. That is what I have learned in my three decades in this world.
Even if I have not fulfilled my childhood dream of being an astronaut (as this is a very difficult goal especially in this country where there are no space ships yet), I have experienced being a teacher and a writer—two of my other dreams of being a star. In my own right, I could say I had been a star to my students, molding them into becoming better persons who would in turn, make the world a better place. I had been a star to my own following as a writer. Most of my stories touched countless lives especially the overseas workers who have even sent letters to me, admiring my literary works and testifying how much my stories have enriched their lives.
I realized that even if I have not flown to outer space to see the heavenly bodies in close range or to take photographs of them, I have been a star, and I have met a lot of stars in my life time—“stars” who have also made this world a better place to live in.
The next time I lie on my blanket on the grasses of UP, or even in Tagaytay where I always spend quiet weekends or wherever I am, I would look at the sky and imagine all the people looking at it, too. I would feel their pain, hear their laughter, and realize that we are all looking at the same big sky and wishing upon the same bright star. And even if there are times I would not see any star, I would still imagine them there. They are just there waiting to show themselves in time.
Yes, stars do have meaning in my life. On second thought…stars have MEANINGS in my life. They are my symbol of love, beauty and hope. They are my angels. Just like them, I get my light from the One up above.
As Sara Teasdale said, “Stars over snow and in the west a planet, swinging below a star. Look for a lovely thing and you will find it. It is not far. It will never be far”. Like the stars, my dreams are not out of reach. They are just there for me to behold and grasp. I can reach out and touch them with my fingers…in my heart and mind…because they are not far. They will never be far…as long as I believe. And just like the stars, I will shine for all people to see. I will always give them hope. I will be their star.
~~~***~~~
(first appeared in :”Tugatog”, the Rotary Club of Metro-SFDM weekly bulletin, Dec. 6, 2011)

SAKBAY a simrek iti preschool ni Dudoy, ti maikadua iti tallo nga anakko, natarawitwit daytoy a kas met kadagiti padana nga ubbing. Ti la ania a masalsaludsodna, a kayatna nga ibaga, iti uray ania nga oras ken iti uray sadino a lugar. Napanunotko a tapno sumardeng daytoy, no kasapulan ti panagulimekna iti maysa a situasion, imbagak iti naminsan nga agsao laengen daytoy iti Ingles. Nupay kabaelanna met bassit ti agsao iti Ingles ta nasapa a nasuruak daytoy, dina nabaelan ti agsao iti kaykayatna iti imported a lengguahe. Nagulimek, ken saanen a nagbusi pay ti nasinggit a bosesna.

Mayat kunak idi, ta epektibo ti impakatko nga estratehia mapan a maysan a dekada iti napalabas. Ngem gayam, diak napampanunot a naipakatko gayam ti maysa a prinsipio iti panagisuro a kontra iti nasaysayud koma a panagadal ti ubing iti klasrum. Ngamin, ti panagisuro a panagaramat iti nakayanakan a pagsasao (Iluko wenno Ilokano kadatayo nga Ilokano) ket maysa gayam a nabileg a wagas tapno makaadal a nasayaat dagiti ubbing ken agganatda a sumrek ken agtalinaed iti pagadalan. Dayta ti naduktalan dagiti adun a panagadal iti akademia ken dadduma pay nga institusion nga adda pakaseknanda iti edukasion.

Nangnangruna ngarud ita nga ibilbilin ti Departmento ti Edukasion (DepEd) ti pannakaaramat ti nakayanakan a pagsasao, wenno mother tongue, a kas medium of instruction (MOI) kadagiti pagadalan manipud iti Kinder agingga iti Grado 3. Kadagiti ngarud adu a rason ti gobierno tapno maipakat ti K + 12, ti panangbaliwda iti MOI ken pilosopia iti panagisuro iti nakayanakan a pagsasao (first language wenno L1) ti kasayaatan unay nga imbagada.

Mangrugin nga ipakat ti DepEd ti programa daytoy a K + 12 (Kinder agingga iti Grado 12), wenno ti panagbalin nga inkapilitan ti Kinder a kas paset ti edukasion ken panangnayonda iti maysa a tawen iti elementaria ken maysa a tawen iti sekundaria. Daytoyen ti kadadakkelan a reporma iti sistema ti edukasion ti pagilian sipud pay naipakat ti libre a sekundaria kadagiti publiko a pagadalan, ta apektaranna ti ania man a plano para iti edukasion ti maysa nga indibidual.

International Mother Language Day

Ket idi Pebrero 21, maysa ti DepEd a nangrambak ti International Mother Language Day, wenno selebrasion a mangital-o ti multilingualism wenno panagduduma ngem panagkaykaysa ti kultura ken lengguahe iti maysa a lugar. Panggep ti tinawen a selebrasion ti pannakaparegta ti panagkaykaysa babaen ti panagkikinnaawatan, panangipalubos ti pagdudumaan ti tunggal maysa ken panagtutunos nga agpapatang. Paset metten ti selebrasion ti panangital-o metten ti gobierno iti mother tongue instruction iti pagadalan, sakbay nga ipakatda ti K + 12.

Nupay adun dagiti addang ti gobierno tapno maipangpangruna ti pannakausar ti nakayanakan a pagsasao kadagiti nadumaduma nga etniko ken rehion ti pagilian, ita laeng a mapatalgedan ti pudpudno a pannakaipakat daytoy iti sistema ti edukasion. Babaen daytoy ti kaaddan ti linteg a mangibilbilin iti pannakaaramat ti nakayanakan a pagsasao a kas MOI kadagiti nababbaba a tukad ti pagadalan. Daytoy ti Akta Republika Bilang 10157, wenno ti Kindergarten Education Act, a pinirmaan ni Presidente Benigno S. Aquino III idi laeng Enero 20 iti daytoy a tawen.

Babaen ti linteg, inkapilitanen ti panagbasa dagiti ubbing mangrugi iti tukad Kindergarten; kayatna a sawen, saan a makastrek ti maysa nga ubing, mangrugi iti edad 5, ti Grado Uno no saan a lumasat nga umuna iti Kinder.

No idi damo ket agpatingga laeng iti panagsukisok ken panangpadas iti kinaepektibo ti mother tongue-based language iti klasrum ti mangmangngegtayo iti DepEd, ita napasneken ti departamento a mangipakat iti daytoy. Sakbay ti nasao linteg, nangiruaren daytoy iti maysa a pammilin, ti DepEd Order No. 74 (Institutionalizing Mother Tongue-Based Multilingual Education wenno Mother Language Education [MLE]) idi 2009 nga agkuna nga inkapilitanen iti pannakaaramat ti nakayanakan a pagsasao a kas MOI manipud iti preschool agingga iti Grado 3. Agbalin laengen ti English ken Filipino a kas asignatura kadagitoy a klase. Para iti Grado 4, mabalin a mapaglaok ti medium of instruction depende iti asignatura nga ad-adalen dagiti ubbing, sa in-inut ngarud a maiserrek ti Filipino ken Ingles kadagiti nangatngato a tukad.

Adu ngaminen kadagiti panagsukisok ken panagadal ditoy Filipinas, ken uray pay iti sabsabali a pagilian, a mangibagbaga a nasaysayud ti panagadal dagiti ubbing no maaramat ti nakayanakanda a pagsasao, wenno lengguahe a maar-aramat iti pagtaenganda, iti panagisuro kadakuada iti naganus pay laeng a panunotda. Kadagiti kano ubbing a nagbalinen a nasiglat iti bukodda a pagsasao, ti addaan iti dakdakkel a kapasidad a makaadal iti maikadua a lengguahe (English wenno Filipino) ngem dagiti saan. Malaksid iti kinasiglatda a mangipeksa ti riknada, maaddaanda pay iti managamiris a panagpampanunot (critical and analytical thinking).

Bumaba ti Dropout Rate

Ket gapu ta mapalubosan dagiti ubbing a mangaramat iti pagsasao a maar-aramat kadagiti pagtaenganda, nalaklakan no kua a maguyugoy dagiti ubbing nga agsao mainaig iti leksionda, wenno makapagsaoda iti kaykayatda nga awan ti panagaripapa, wenno panagbainda nga agaramat iti pagsasao, a kas koma iti Ingles, a dida met ammo nga usaren wenno bassit laeng iti ammoda.

Pudno laeng ngarud ti obserbasion ti sumagmamano nga edukador nga agbalinen a nariri wenno natagtagari dagiti klasrum no aramaten dagiti ubbing ti pagsasao a napuotanda a maar-aramat iti pagtaengan ken komunidadda. Aminto nga ubbing, kayatda ti makipartisipar iti klase nga agsao wenno makipatang, ken no mapabus-oyan, mausarda ti galadda a natarawitwit. Awanton ti pagbutnganda nga agsao. Kasilpo ngarud daytoy ti maysa pay a panagadal a mangibagbaga a nababa ti bilang dagiti ubbing nga agsardeng nga agbasa (dropout rate) kadagiti pagadalan nga agar-aramaten iti mother tongue-based language a kas MOI.

No adda man mangpasingked iti kinapudno daytoy nga obserbasion, daytoy ti padas ti gobierno a nangpadas ti MLE iti Lubuagan, Mountain Province. Segun kadagiti mangisursuro ditoy, nababa kano ti lebel ti maad-adal dagiti ubbing sakbay nga ipakatda ti eksperimento, a kasla awan kano pay ti biag ti klaseda ta kaaduan kadagiti adalanda ket nakamulengleng laeng ken saan a makasurot iti leksion. Mapan ngarud a kagudua iti klase ti agsardeng nga agbasa sakbay a malpas ti school year. Ngem idi maaramat ti bukodda a pagsasao iti klaseda, adu kano metten ti gimmanaygay nga agbasa, agiinnunnada payen nga agitayag kadagiti imada tapno sumungbat wenno rumaman iti ania man nga aramid iti klasrum. Ngimmato payen ti markada kadagiti eksamenda. Malaksid a nagbalinen a zero ti dropout rate ti eskuela, dagiti pay ubbingdan ti nakagun-od iti kangatuan a marka para iti Cordillera Region iti achievement test kadagiti asignatura agraman ti English ken Filipino.

Saan ngarud a nasayaat nga ipilit nga ipaaramat kadagiti ubbing ti maysa a lengguahe a dida met ammo. Malaksid a mapengdan dagiti ubbing nga agsao iti kaykayatda, ad-adda laeng a mangkiro iti utekda ti panagadalda iti sabali a lengguahe, idinto a maaramatda koma ti ad-adu nga orasda a mangsagepsep ti ania man nga adal a maipaay kadakuada, kangrunaanna dagiti praktikal a banag wenno agbalinto a napateg iti biagda, a kas koma ti pananganagda iti aglawlawda.

Kasla Agibati iti Tsinelas

Maysa pay nga obserbasion dagiti mangisursuro a no kasta nga adda pagannurotan iti eskuela a mangiparit iti panagsao iti Ilokano (wenno ania man a lengguahe iti rehion) iti klase, wenno adda “English Only” a pagalagadan ti kampus, naulimek laeng dagiti ubbing. Idi addaak iti elementaria, naipakat met naminsan daytoy iti klasemi, ket agpayso, nakaul-ulimekkami gapu ta mamulta dagiti agsao iti Ilokano (wenno Tagalog), bilangen daytoy ti madutokan a monitor no mano a balikas ta adda katukadna a multa daytoy. No talk, no fine.

Nayarig ket ngarud ni Felicitas Pado, eksperto iti Reading ken Early Learning iti Unibersidad ti Filipinas (UP), ti nakayanakan a pagsasao dagiti ubbing a kas kadagiti tsinelasda nga ibatida iti ridaw ti pagadalanda, ta dida maaramat daytoy iti uneg ti klasrum, ket mausardanto laeng manen dayta inton rummuarda. Kasla ibagbagada man nga ikkatem dayta Ilokanom, ta English ti usarem ditoy.

Mabalin a nakasaganan ti DepEd para iti pannakaipakat ti K + 12 ken ti kasurotna nga MLE iti Kinder agingga iti Grado 3. Ngem maysa laeng ti pagam-amkan dagiti dadduma mainaig iti MLE, daytoy ti kalidad ti lengguahe, wenno correctness ti pannakaaramat ti mother tongue, kas pagarigan ti Iluko wenno Ilokano iti rehiontayo. Rumbeng kadi a maipasurot ti correct grammar usage iti Iluko, wenno adda kadi met masasao nga standard para iti daytoy? Ta no saan nga agtutunos dagiti edukador iti standard iti umisu a pannakaaramat ti mother tongue, adda la ketdi rumsua a parikut.

Addan iti Grado 6 ni Dudoy, ket ti ngarud batch-na nga agenrol iti Umuna a Tukad iti Sekundaria inton Hunio ti umuna a pakaipakatan iti K + 12. Kas ama, saanen a ti panagsaona iti Ingles ti pakaseknak, wenno ti panagulimekna no kasapulan, no di ket ti epekto daytoy baro a sistema iti panagbiagna. Abangan ang susunod na kabanata, kunada iti Tagalog, ngem padaanak laeng ti nasayaat a pagteng ta dayta ti ikarkari ti DepEd wenno ti gobiernotayo. #

Maginaw Ang Gabi

Maikling Kuwento ni Jaime M. Agpalo, Jr.

“MAGHINTAY ka raw sa Burnham Park, sa may Rose Garden,” sabi ni Lovelyn. Si Jenny na aking kasintaan ang tinutukoy.

Sinadya ako nitong best friend ni Jenny sa puwesto ni Manang Ada – tindahan ng mga prutas at gulay sa Brgy. Engineer’s Hill Satellite Market.

“Bakit kaya napakahigpit ang mga magulang niya sa akin?” Usisa ko kay Lovelyn. “Dahil mahirap lang ang buhay namin?”

“Wala akong masabi d’yan. Malalaman mo ang kasagutan kapag nagkita kayo.” At bumuntot ang aking paningin sa nagmamadaling si Lovelyn papuntang kinaroroonan nang kanyang kapatid na babae na naghihintay at kanina pa kumakaway. Nasa harapan ito ng staff house ng Department of Trade and Industries. At nagpa-hilaga na sila papuntang Cabinet Hill.

Taga Barangay Cabinet Hill-Teachers Camp, Baguio City sina Jenny at Lovelyn. Suki namin sila ng gulay. Tumutulong akong magtinda sa puwesto ng Ate Ada ko sa Engineer’s Hill Satellite Market lalo kung pinapahinga ko ang aking kaisipan dahil sa pagsusulat ng mga iskrip nang mga drama sa radio at mga patalastas nito. Limang taon na akong writer ng Mt. Province Broadcasting Corporation-DZWT na pinagkukunan ko naman nang pantustos nang aking pag-aaral ng Journalism sa Baguio Colleges Foundation at ako ay katatapos lamang.

Dito rin sa puwesto ni Manang Ada ko nakilala sina Jenny at Lovelyn. Dito rin nagsimula ang panliligaw ko kay Jenny. Mag-aanim na buwan na ang relasyon namin. Ngunit tatlong beses pa lang akong namasyal sa apartment na inuupahan nila. Napansin ko kasi na malamig ang pakitutungo nang mga magulang niya at ang kapatid na babae na si Manang Joyce. Ang pinakahuling pagpunta ko sa kanila, nakarinig na ako nang mga kalabog nang pintuan at mga mabibigat na paghakbang. Kaya sa labas na lamang madalas ang aming pagkikita.

Humantong ang punto na isang buwan na kaming hindi nagkikita ni Jenny. Naguguluhan na ako. Wala naman silang telepono. Ewan ko rin, na parang iniiwasan ako ni Lovelyn para matanong ko sana. Talagang papasyalan ko si Jenny sa apartment nila kung hindi dumating si Lovelyn…

NAKASINDI na ang mga dilaw na ilaw ng parke. Binalot nang manipis na fog ang kapaligiran kaya nanunuot sa kalamnan ang ginaw. Tahimik ang mga ilan pareha sa may parihabang flower pot ng mga rosas. Wala nang naglalaro sa may damuhan. Tahimik na ang boating at bicycle area. Napakabango ang halimuyak ng mga rosas sa paligid. At nakikita ko naman sa bandang kanan ko ang paghalik ng babae sa isang pulang rosas na pinitas nang kasamang lalake. Alas sais medya na, ngunit wala pa si Jenny. Dito sa hilagang bahagi ng Rose Garden madalas kami ni Jenny.

Mula sa pathway, nakikita kong dumarating si Jenny, nakayuko at parang nagmamadali. Sinalubong ko siya. Napansin kong malungkot siya. Malungkot na malungkot. Parang pinipigilan ang pag-iyak. Hindi ako umimik.

“May hihilingin sana ako sa ‘yo, James, kung talagang mahal mo ako,” sabing gumaralgal ang boses.

“Lahat ng hihilingin mo ay ibibigay ko…” Iba na ang nagpaparamdam sa akin, ayon sa aking pagkaba.

“K-kalimutan mo na ako please…”

Napanganga ako.

“Basta kalimutan mo na ako…” Umiyak na.

“Pero, bakit? Meron ba akong kasalanan?”

“Wala, wala!” Mas lalo ang pag-iyak. “Basta kalimutan mo na ako!” Tumakbo na palayo. Mabilis. Dumaan na sa may damuhan.

Tinawag ko. Ngunit talagang mabilis ang pagtakbo sa damuhan papunta sa may Burnham Lake Drive. Sumakay kaagad ng taxi.

Bakit? Anong kasalanan ko? Bakit ko siya kalilimutan?

“Tinanong mo sana, a,” sabi nang kaibigang kong si Rolly. Umiinum na kami ng serbesa. Gusto kong maglasing upang maalis ang sakit ang dulot nito. Tigwa-walong beer na kami. Medyo umi-ikot na ang paningin sa loob ng Juval’s Countryside Eatery sa may kanto papuntang Engineer’s Hill at Cabinet Hill. Makikita ang mga dumaraan sa labas dahil doon nagbababa nang mga paheros ang mga jeep sa may outpost sa kanto ng Leonard Wood sa kaliwa ng eatery. Ang kaliwa nang daang paakyat sa harapan ay papuntang Cabinet Hill at papuntang Engineer’s Hill naman ang pakanan.

Bago ko masagot si Rolly, namataan ko si Lovelyn na dumaraan. Lumabas ako at hinabol. Sinabi ko ang nangyari kanina sa Burnham Park.

“Hindi mo alam ang dahilan? Mag-aasawa na!”

Bumalik ako sa loob ng eatery ang nagpakalasing.

DALAWANG lingo na ang nakaraan. Inaayos ko ang mga pinamili kong paninda ni Manang Ada ngayon umaga. Dumating si Lovelyn. Bibili siya ng kamatis at tinapa. Noong magbayad na siya, may kasamang sulat. Sulat ni Jenny!

Sa sulat, nais ni Jenny na kami ay magkita sa Burnham Park pagkataos ng pananghalian at doon din sa dating tagpuan. Dumikit ang aking paningin sa kalendaryo sa bandang kaliwa ko, at minunimuni ang petsa: Marso 22, 1996.

Pasado ala una na nang hapon noong nagpunta ako sa parke. Naghihintay na si Jenny. Hindi na sana ako sisipot dahil masama ang loob ko. Ano pa nga ba ang katuturan nang aming pag-uusap?

“Nagkamali ako noong sabihin kong kalimutan mo na ako, James. Lalo’t di ko sinabi ang dahilan.”

“Alam ko na. Mag-aasawa ka na. Nakahanap ka na nang iba…!”

“Kamuhiaan mo ako?”

“Natural! Pinagtaksilan mo ako!”

“Gusto kong kamuhian mo ako. Ang alam ko kasi, mas mabilis kitang makalimutan kung kinasusuklaman mo ako. Hindi pala. Nagkamali ako. Mas lalong mahirap. Nahihirapan ako. Hindi lang ikaw ang nasasaktan, mas lalo pa ako.” Lumuluha na siya. “Ang mga magulang ko lang ang may gusto. Hindi ko gusto, James, ang pagpapakasal kay Tata Vincent.”

“T-tata … V-vincent? Ibig mong sabihin, sa matanda ka pakakasal?”

“Edad 60. Balo. May isang anak na babae at meron na rin pamilya. Balikbayan siya at matagal nang kaibigan ng papa ko.”

“Bakit mo gusto?”

“May sakit sa puso ang aking ina. Lalo’t sinasabing ikakamatay niya kung hindi ko sila pakikinggan ang kagustuhan nila. Pangarap din nila ang ikakaluwag nang aming buhay. At mangyari lang ‘yon kung ako’y pakasal kay Tata Vincent. Dahil may magandang kabuhayan sa Hawaii at doon na kaming manirahan pagkatapos nang aming kasal. Ilalakad din kaagad ang mga papeles ng aking mga magulang para sila ay sumunod sa amin.”

“Paano na ngayon…?”

“James, kung talagang mahal mo ako, kalimutan mo na ako, please…”

“Kung ang paglimot ay kagaya nang paglaglag nang batong hawak, kay dali sanang makalimot. Kung ang sugat ay mahapdi at makirot, matagal maghilom, at kung maghihilom man ay nasa isipan pa rin ang pangyayari.”

“Masakripisyo ang tunay na pag-ibig, James. Mahal na mahal kita. Ngunit mahal ko rin ang nagbigay sa akin ng buhay – ang aking mga magulang. Lalo na ang aking butihing ina. James, kung ikaw ay nasa aking kalagayan, hindi mo ba isasakripisyo ang ‘yong pag-ibig?”

Natameme ako sa sinabi. Paano ko ilalaban ang pag-ibig ko? Nakaramdam na ako nang panghihina. Lalaki ako, ngunit hindi ko nakayanan pigilan ang pagluha, malambot lang ang aking puso, sobrang napakalambot – na likas sa isang manunulat.

Niyakap ako. Mahigpit na mahigpit. Lumuluha rin nang magkasalubong ang aming mga mata. Naramdaman ko na lamang na hinahanap nang kanyang mga labi ang aking mga labi, at nang matagpuan ay doon ibinuhos ang tunay na damdamin. Ang nag-aapoy at maalab na damdamin ay parang wala nang kataposan. Matagal ang pagkakahinang ng aming mga bibig dahil pilit na dinaramdam ang aking pagsukli ng kanyang awit ng dibdib ngunit patuloy na wala akong kibo. Inalis ko ang kanyang yakap. Tumayo. Ibinulsa ang aking mga kamay at nakayukong binaybay ang damuhan…

MAHIRAP gamotin ang pusong nasugatan; mahirap libangin ang pusong nasaktan. Kahit anong gagawin, hindi ko malilimutan si Jenny.

“Huwag kang magmukmok d’yan baka ika’y masiraan nang bait!” Sabi ni Ate Ada noong napansin sigurong ako’y nagmumukmok sa aking silid at walang ginagawa. Kaya naisip kong mag-istambay sa watering hole ng mga manunulat, periodista at mga broadcaster ng Baguio City – ang Dainty Restaurant sa may panolokan ng Lower Session Road. Ngunit hindi ko natagpuan doon ang gamot ng sugatang puso.

“Tatlong araw na lang magpapakasal na sila sa St Joseph Church sa Pacdal,” ibinulong ni Lovelyn noong ako ay tumutulong ulit sa tindahan ni Manang Ada.

Mas lalo akong nakaramdam nang kirot sa dibdib. Di ko alam ang aking gagawin. Parang walang laman ang aking isip. Simula noong ay hindi na ako nakapagsulat nang iskrip sa radio at mga patalastas. Kaya isinubmitar ko na lang ang aking resignation paper. Ngunit tinawanan lang ako ng manager at ang aking supervisor nang malaman ang dahilan. Pinagpayuhan nila ako. Upang ako’y makinig sa kanila, ipinangakong bibigyan nila ako nang tig-iisang slot sa AM radio program at isa sa FM radio. Magiging announcer ako at Disc Jockey.

NANGINGINIG ako sa makapal na fog na bumabalot sa kapaligiran noong takip-silim na ‘yon. Nasa harapan ako nang bahay at tumutungga ng Red Horse. Hindi ko na maaninag ang mga ilaw sa may Consit o Lower Engineer’s Hill at Cabinet Hill sa bandang hilaga at pati na rin ang mga kabahayan sa Brgy. Outlook Drive sa bandang silangan. Tinawag ako ni Jetee na aking pamangkin. May tawag daw ako sa telepono. Jenny raw ang pangalan.

“Hello?” Malamig na malamig ang pagkakabigkas.

“James, gusto kitang makausap. Ngayon din. Pumunta ka dito.”

“Saan?”

“Venny’s Inn. Room 69. Hinihintay kita.” Ibinababa na ang telepono.

Venny’s Inn? Anong ginagawa niya roon?

Tinawagan ko ang Venny’s Inn. Kinumpirma ng GRO na may pangalang Jenny Pestano na nakatsek-in sa room 69 at nag-iisa.

Nag-iisa? Ano ang ibig sabihin nito?

Isang bote pa nang Red Horse ang itinungga bago naisipan puntahan ko si Jenny.

Red carpet at wall to wall ang loob ng Venny’s Inn. Kumatok ako sa Room 69.

Nakangiti si Jenny nagpapasok sa akin. At napansin ko katatapos lang maligo! Sinusuklay ang basa pang buhok na pinanggagalingan nang halimuyak ng Selsun Blue at lalong naalis ang bisa ng Red Horse sa bango ng Lux na nanunuot sa aking ilong. Hindi ako makaimik. Pinagmasdan ang pulang tuwalyang bumabalot sa mala-coca colang katawan. Di ako mapakali. Umupo ako sa malambot na kama.

Tumabi si Jenny at nagpapasalamat at ako ay dumating. Hinawakan ang aking kanang kamay, nilalaro at idinampi ito sa kanyang mga pisngi. Nabato ako. Hindi ko alam ang aking gagawin. Yumakap. Hinalikan ako sa may puno ng taynga. Naramdaman ko ang mainit na hininga na para bang lumipat ang init sa aking katawan at dumadaloy sa aking mga ugat. Halik nang halik, nananabik.

“I love you, James, I love you very much…”

Nag-aalab na rin ang aking katawan. Nakarating na sa aking pisngi ang halik niya, bumaba sa leeg, at nakasuksuok na ang mga kamay sa loob ng aking tisiert at nangangapa. Pipigilan ko sana, ngunit dumapo na ang mga bibig sa aking mga bibig. Nauuhaw ang kanyang halik. Nag-aalab. Parang gustong makipag-ispadahan ang dila sa aking dila. Nagsisimula na akong maagos sa kamunduhan. Heto na ang anyaya ng laman. Ngunit sa kanan bahagi ng aking utak, ay sumisigaw at nagbabala na hindi ko dapat isuko ang aking paninindigan at pananaw sa buhay. Tumayo ako.

“Bakit mo ako tinawag dito?”

“James, magpapakasal na ako kay Tata Vincent bukas. At ayaw kong ibigay sa unang pagkakataon ang aking pagkababae sa lalaking hindi ko minamahal.” Tumayo. “Ikaw ang dapat mauna dahil ikaw ang aking tunay na minamahal.”

Di ako makaimik. Nakipagtitigan ako. Di ko makayanan ang malagkit na titig. Nanunukso. Lumapit. At inilaglag ang tuwalyang pinangkumot sa katawan. Hindi ako nagkamali. Heto ang katawang na aking pinapantasiya. Parang bulaklak ng marapait na idinuduyan ng hangin sa maputing-maputing fog; hindi ako nagkamali, heto ang mayaman na dibdib kung nasaan ang kambal na rosas na pilit kong hinahawakan kung nanonod kami nang sine ngunit kalian man ay hindi ako nagtagumpay dahil maglalanding din ang mumunting kurot sa aking tagiliran; at sa aking pantasiya, ang alam ko ay mangitim-itim na kasing-laki nang hinlalaki ngunit nagkamali ako dahil kulay pink pala ‘’yon at kasinglaki lamang ng hinliliit; morena ang kutis ng mala-coca colang katawan; nakakaaya ang makinis na binti at… at… nag-aanyaya ang hubad na pintuan ng langit! Susme, ganyan pala ang mga ‘yan? May naramdaman akong nabuhay at nagpipilit na magdiwang.

Yumakap. Ang mukha ay ibinaon sa aking leeg. Humahalik. Napapikit ako. Mabilis ang pangyayari. Naramdaman ko na lamang na nahulog ang aking pulang tisiert. Naglalagablab na ang paghalik.

“James, ibigin mo ako, please. Iyong iyo ako…” At kinagat pa ang aking taynga.

Ngunit kalian man hindi masisira ang aking pagkatao, buo pa ang panindigan at pananaw sa buhay. Inalis ko ang pagkakayakap sa akin. Tinitigan. Maari rin siyang nahihiwagaan dahil ako’y lumuluha. Malakas ang pagtulo ng luha. Kinuha ko ang mga damit niya sa headboard.

“Magbihis ka na. Lalabas na tayo. Hindi ko gustong samantalahin ang ‘yong kahinaan.”

Yumugyog ang mga balikat, tinakpan ang mukha sa pamamagitang nang kanyang mga palad. Maaring di nakayanan ang sarili at dumapa sa kama na nag-iiyak.

Umupo rin ako. Lumuluha pa rin ako. Nakaramdam ko ang awa sa kanya. Awang-awa.

I love you very much, Jen, I love you… ngunit walang lumabas na kataga sa aking mga bibig. Oo, naintindihan ko ang kalagayan niya. Naintindihan ko rin ang tunay na pag-ibig ay nakakaunawa at hindi mapagsamantala. At lalong hindi ko sisirain ang aking panindigan at pananaw sa buhay kalian man – ang paggalang ko sa kababaihan – dahil ito lamang ang aking kayamanan, ito lamang. Mahirap lang ako, mas mahirap pa sa daga, ngunit nagsusumikap paunlarin ang buhay sa tamang landas.

Kaawaan ko siya. Dahil lalo siyang nasasaktan. Ngunit kailangan ibukas ko ang aking isipan at tanggapin ang katotohanan. Ang buhay, kung minsan ay dumarating ang malupit na tadhana. At alam ko rin, napakahalaga ang damdamin ng mga magulang, at iyan ay sobrang napakahina ko, hindi ko kayang saktan ang damdamin ng mga magulang – ang mga magulang niya. Hindi ko kayang saktan ang damdamin ng mga magulang sapagkat alam kong darating din ang araw na ako’y magiging magulang. May pagkakataong tumubo ang isang halaman ngunit hindi lumago sapagkat ang katayuan at kapaligiran ang sumusupil nito. Ang pag-unawa at pagpaparaya ay hindi pagtalikod nang sinumpahan kundi pagbibigay hakbang nang panibagong landas.

Niyakap ko siya nang maramdaman na mas lalo ang pag-iyak.

“Tama na, Jen, tama na please…” Isinandal ko ang ulo sa aking dibdib. “Hindi ko kayang kunin ang nag-iisa mong kayamanan – ang nag-iisa mong ipagmalaki sa magigiging asawa. Parehas lang tayong mahirap, ngunit buo ang panindigan at pananaw sa buhay. Hayaan mo ang kayamanan na iyan—ang kalinisan mo ang handog mo sa iyong kabiyak upang mas lalo ka pa niyang mamahalin. Mahalin mo rin sana siya tulad nang pagmamahal mo sa akin. Hangad ko ang ‘yong kasiyahan at katiwasayan ng buhay.” Kumalas ako sa pagkakayakap. “I love you, Jen, handa akong magsakripisyo…”

Pinulot ko ang aking tisiert at isinuot. Nakahiga na siya at umiiyak pa rin. Dahan-dahan akong lumabas. Isinara ang pintuan. Laglag ang ulo at nakabulsa ang mga kamay paglabas ko ng Venny’s Inn. Dahan-dahan ang pagbaybay ng Lower Session Road – naglalakad paakyat. Maginaw ang gabi. Sobrang maginaw. Makapal na makapal ang fog. Hindi ko rin makikita ang mga bituin sa kalangitan tulad nang hindi ko masisilayan ang kahihinatnan nang pangyayaring ito ng aking buhay. Ngunit hindi ako nawawalan ng pag-asa, dahil alam ko, kahit na madilim na madilim ngayon ang gabi, bukas magliliwanag din ang araw…@

No kas bilang siak tay pumusay

dawatek man nga umaykayto umandingay

kadagiti pamilyak nga agal-alupaypay

Ta  agsubadanto no dakay agminatay.

Ammok narigat ti agbiag nga agmaymaysa

ta ditoy lubong ket awan hustisiya

Para kadagiti tao nga awan mabalinna

Nga dagitoy baknang ket naulpitda.

No bilang adda la mabalin ko

A mangpatalna lubong nga ayan ko

Ngem anyan aya ta ordinaryonak lang a tao

Tao nga awan mabalbalin pianagbiagko.

Ngem iti laksid dagitoy a pasamak

Ammok ti lubong to ket agragsak

Ta umadanen ti yaay ti Mesaias

Nga mangdadael lubong ni Satanas.

Makitkitakon iti lubong inton Hesus addan

Amin nga tattao ket agragragsakdan

ket pagyamanak kad no innak met mairaman

Ti ragsak ken talna a jak pay naraman.

PANNAKALIPAT
ni Rudy Ram. Rumbaoa

i.
Atagennak a kas maladaga ket abbongannak
a kaduak ti narangrang a tangatang,
riingennak a kaduak ti agmatuon nga angin
iti karasakas ti nagbaetan dagiti aruo

Kayatko ti mailibay iti nauneg a pannaturog
tapno tagaimpek dagiti tagtagaimpem;
kayatko nga agtulid ti lubong kadagiti dakulapko
kas iti bassit-usit a nangisit a balurio.

ii.
Nalaus ti panangparigatmo kaniak,
no bukodta ti kanito a nawaya-
diak kayat ti maris,
diak kayat ti uni.
Dawatko, ipannak iti tuktok dagiti turod
iti nagbaetan ti ulep-panagrururos…
Apay a parigatennak unay?
Immayka kas maysa a bagyo,
ginunggongnak iti napalalo
a kas man addaak iti kayo
ket natnag ti panunotko iti daga
kas iti kappuros a mansanas
ken nupay agtuleng dagiti lapayagko
iti nalabes, iti kaunggan
sika ti bagim ay-ayamem ti leddaang.
Amin mawaras kas iti lupak ti unas
nagbanag amin a dapo, dapo…
Apay, aya, a parigatennak?

iii.
Impanawmo ti timekko kas iti uni ti kampana
ket agkatok ti awengna kadagiti nangato a kuarto
agingga iti lansad.
Iti nagbaetanta nga awan ti makabangen-
maysa a puso para iti dua.

Maysa, wen. No agsina ti kopa
saanko a maliklikan ti apuy
a mangapros iti naulimek a layus
ket malmesak kenkuana.

Wen, malmesak ken agsiddaawak
ta maysaak a bulsek a lames kadagiti koral-
yelo ti kaarig ti nagbaetanta
a timmangken ket ti apuy isu ti manguram.

iv.
Maysak a bulsek ket sapsapulenka,
yunnatko dagiti takiag
aprosak laeng ti iking ti ariwanas.
Asinonto ti mamagtipon manen kadata
nga agtugaw iti rabaw ti bato iti apagapaman
tapno imdenganta ti anasaas ti danum,
ti apros ti init,
no ti aglawlaw, linangeben ti sipnget?

Diak kayat, diak kayat ti agbalin a bulsek
kas iti rabii ti maysa a kalgaw a napudot;
kaano a masinasina dagiti langit
iti babaen ti dagsen dagiti butuen,
agtinnagda kaniak, iti abagak?

Sika, siksika laeng ti sapsapulek
ken dumngegak- iti sirok ti leppak ti kayo
iti narumrumek a tinapay,
agpitik ti di makita a puso…

v.
Ken riingennak kas maysa a maladaga,
guyodennak nga isubli iti narangrang a tangatang
winayawayaam dagiti kimmapas nga ulep
a binalud ken tinagikua dagiti sanga.

Awanton ti mairidep pay-
mangngeg ti aweng ti kampana kadagiti bantay
marunawak a kas niebe kadagiti kataltalonan
ket maysaak a pussuak a lumtuad
dita dakulapmo.

[Naipablaak iti Agosto 8, 2011 nga isyu ti Bannawag]

The Department of Education Region I (particularly Ilocos Norte) came out with an Ilocano orthography prepared by Dr. Lopez. However, said orthography is not acceptable for three reasons: 1) It did not go through proper consultation with the stakeholders; 2) It proposed a drastic change in the orthography (the use of a/nga) based on erroneous linguistic analysis; and 3) The valid points in the orthography echoes the orthography developed through several decades by editors and staff members of Bannawag without proper attribution to the magazine or to its editors/staff members.

Writers groups and some individuals, including myself, have expressed their opposition to the orthography. As of this writing, DepEd Undersecretary, Dr. Yolanda Quijano, has written a letter to DepEd Currimao Supervisor Elizabeth Raquel that Dr. Lopez’s orthography has not (yet) been approved, and that, in matters of languages, they confer with KWF [Komisyon sa Wikang Filipino.]

It should have been a case of “all’s well that ends well” had the said orthography not been used to train teachers who would teach under the MTB-MLE framework. Our question now is: how do these teachers unlearn the errors they have been taught?

Below is part of the position paper I sent to Dr. Quijano:

The errors in the analyses/presentation in the said orthography

• Nga and A rule. Dr Lopez pointed out that the spelling and grammar rules of a language should be based on the linguistic features of that language. Saying that 1) the original a/nga rule was simply adopted from the English a/an rule, and 2) that it is not the initial sound of the word that follows the ligature, but the final sound of the word that precedes it, that influences the use of a or nga, Dr. Lopez introduced a new rule on the use of the ligatures a and nga.

Thus, the original rule, “use a when the word that follows begins with a consonant, and nga if the word that follows begins with a vowel,” which has been in use for decades was changed to “use a when the final sound of the preceding word is a consonant, and nga if the final sound of the preceding word is a vowel.”

Whereas Dr. Lopez is right in saying that spelling and grammar rules of a language should be based on the linguistic features of the language in question (unless other factors intervene), I believe that his analysis of the occurrence of a and nga is erroneous.

Like Dr. Lopez, I have observed that nga is more productive than a. However, I disagree that it is the final sound of the preceding word, not the initial sound of the succeeding word, that influences the use of a and nga. In speech communication, I have observed that nga is used more frequently than a, often regardless of the sound before and after it. On the other hand, I have never heard of an Ilocano speaker using a when the word that follows begins with a vowel. If we follow Dr. Lopez’ rule, the sequence a + vowel-initial word (e.g., A + ULEP or A + ASO) is acceptable. However, such constructions simply would not be produced by a native Ilocano. Such constructions are what we term in Ilocano, atel. (Atel is a term used to describe the speech of a child trying to learn a language, characterized by mispronunciation of, or difficulty pronouncing, some sounds).

Indeed, an a/nga dichotomy exists in the language. Our task, therefore, is to find what the rule might be. Although at first look, the original a/nga rule does sound like it was simply copied from the English A/AN rule, if we would look closely, the language itself dictates such rule. My proof is that the alternative analyses — the reverse of the original rule and even Dr. Lopez’ rule — do not hold, the problem being that no speaker would use the sequence A + vowel-initial word in their speech, a sequence that both the alternative analyses permit. That makes the original rule the only logical rule among all the possible rules on the use of a and nga.

Moreover, Dr. Lopez argued that the ligature A fluidly attaches itself to the final consonant of the preceding vowel. In his example puraw a ulep, he said that the ligature a fluidly attaches itself to puraw, hence puraw a is pronounced as /purawa/, with the final consonant w becoming the onset of a newly-formed syllable, wa (from the final consonant of the preceding word, and the ligature a which Dr. Lopez claims to have attached itself to the preceding word.)

In effect, Dr. Lopez is saying that the ligature a is actually just a single-vowel syllable. I disagree. In my analysis, the ligature A is composed of an initial glottal stop (?) plus vowel A. Hence, /?a/.

Let us try these phrases:

Karayan a nalawa
(It is not pronounced as */karayana nalawa/).

Makapatay a ikikita
(It is not pronounced as */makapataya ikikita/. Moreover, no Ilocano speaker would actually produce such construction. The right construction is makapatay nga ikikita).

Nalungtot a saba
(It is not pronounced as */nalungtota saba/)

My counterexamples clearly show that contrary to Dr. Lopez’s analysis, the ligature A does not attach itself to the preceding consonant-ending word. The examples likewise prove that the ligature A is not an onset-less syllable; it contains a glottal stop as onset.

Based on the above counter-arguments, I say that linguistically, Dr. Lopez’s a/nga rule is faulty.

Dr. Lopez offered that the reason the original a/nga rule is not popular in speech is because it is faulty and that it is not of the language but merely a rule copied from another language. I wish to offer a different — and more probable — reason for the supposed lack of popularity of the original a/nga rule. I propose that we to turn to historical linguistics to find an answer to this question. My hypothesis is that centuries — millennia — ago, the a/nga dichotomy was clear among the speakers. As centuries passed, however, nga tended to overshadow A (languages do change) until we have come to a point that in speech, many speakers simply use nga regardless of what sound follows it.

Should we want to truly reflect the speech community’s use of a/nga in our orthography, then a new rule may be adopted, but definitely not Dr. Lopez’s. We can completely drop the ligature a, and just use nga.

However, there are other extra-linguistic factors that would discourage changing the rule at this point (which should have discouraged Dr. Lopez from espousing a change in the a/nga rule to begin with).

Let me quote Seifart (2006):

“With respect to orthography reform, it cannot be stressed enough that reforming an established orthography may have an enormous sociopolitical impact, in particular if a substantial number of speakers are already acquainted with that orthography and if printed materials that use this orthography already exist. Thus, it may be better to live with an inconsistent orthography – even if inappropriate from a linguistic or psycholinguistic perspective – unless the speech community is really determined to change it.” (Emphasis mine.)

Even if the original a/nga rule was inappropriate — which is not, as I have established in the foregoing discussion — there are other factors that discourage the introduction of drastic changes in the current orthography. There are already substantial printed materials in Ilocano. Books, magazines, and newsletters already use the current a/nga rule. To change it now is to develop an orthography that is very different from published materials. It will confuse the teachers and the students.

Sadly, Dr. Lopez offered as an explanation for the change “the inappropriateness of the original rule.” Hence, when we teach Dr. Lopez’s orthography, are we also to say that the inconsistency is because of errors committed by those who devised the current orthography?

If we must change the a/nga rule, let it be to use nga only. And if we do, let the reason be the more logical one — that the language changed through time — and not because of some imagined mistake in the analysis of those who formulated the original a/nga rule.

But then again, to use only nga would also result in an orthography that does not fully capture the features of the language at present. Although A has been overshadowed by nga, a still exists and is still being used by speakers.

My final say on the issue? Let us use the original a/nga rule which states that A be used if the succeeding word begins with a consonant; and nga if the succeeding word begins with a vowel.

Affixes and Clitics. Besides the changed a/nga rule, another analysis by Dr. Lopez I find erroneous, or at least misleading, involves the affixes and clitics. On page 11 of his booklet, Dr. Lopez discussed the characteristic of Ilocano that distinguishes it from English and other Philippine languages: its being an agglutinating language, or its having the ability to create a whole sentence with only one word. Dr. Lopez used the sentence, “Umaykaminto” as an example. Dr. Lopez wrote:

“Buklen daytoy dagiti sao nga umay, kami ken into.Ti umay ket maysa nga tignay (verb), ti kami ket sandit-nagan (pronoun) ken ti into ket  palanad iti kanito (adverb of time). Iti Ilokano mabalin a agsisilpo ti tignay, sandit-nagan ken palanad tapno mabukel ti maysa nga pasarita. Daytoy a kabaelan ti Ilokano ket saan a mabalin a maaramid iti Filipino wenno Ingles.”

Ilocano does not have -into adverb of time. What it has is -(n)to, a future marker attached to the full word it follows. The consonant n appears if the full word ends in a vowel. If the full word ends in a consonant, the form is simply, -to.

Umay + -(n)to =     umayto
Adda + -(n)to =     addanto

Also in the same page, Dr. Lopez wrote:

“Adda ditoy dagiti nayudi ken nayon-a-sao nga maar-aramat iti Ilokano: -ak, -akon, -akto, -akton, -am, -amon, -amto, -amton, -an, -da,    -dan, -danto, -danton, -ek, -ekon, -ekto, -ekton, -em, -emon, -emto,  -emton, -en, -k, -ka, -kan, -kanto, -kanton, -kami, -kamin, -kaminto,  -kaminton, -kamto, -kamton, -kayo, -kayon, -kayonto, -kayonton,-kayto, -kayton, -ko, -kon, -konto, -m, -mi, -min, -minto, -minton, -mo, -mon,     -monto, -n, -na, -nan, -nanto, -nsa, -nto, -naka, -nak, -nakami, -nakam,   -natayo, -natay, -sa, -t, -ta, -tan, -tanto, -tanton, -tayo, -tayon, -tayonto, -tayonton, -tayto, -tayton, -to ken -ton. Amin dagitoy ket maisilpo iti puon-a-balikas a tignay ken sapasap-a-nagan (common noun) iti amin a kanito malaksid iti da ken ta nga maisina no dagitoy ket saan a maaramat a kas sandit-nagan.”

Dr. Lopez’s presentation gives the interpretation that all of the above are suffixes (nayudi, as he called it) even if he did say these are suffixes and clitics.

Most in the list are actually a combination of pronouns (which are indeed clitics) and suffixes. For example, -akon is actually the pronoun -(V)k + the particle -(V)n; -danton is the second person plural pronoun -da + the future time marker -(V)nto + the particle -(V)n, where V is a vowel.

Failure to divide the elements in the list into morphemes gives the impression that they are all suffixes.
The best way to present the data is to separate the pronouns from the suffixes. Then, since suffixes are automatically bound to the root words, the rule would simply have to involve the pronouns. The rule should simply say that all pronouns are bound (or attached) to the full-word they precede. Hence,
manganak, not mangan ak
napanda, not napan da
umaykami, not umay kami

To account for adding suffixes to full word + pronoun constructions, a subsequent rule could be stated. The rule would simply read: To add suffix to full word + pronoun constructions, simply add the suffix after the pronoun. Hence,
manganakton, not mangan ak ton;
napandan, not napan da n;
umaykaminto, not umay kami nto.

In fact, to be very technical about it, what were identified as “suffix” are not even suffixes, but bound particles. I will not discuss that in this paper.

Dr. Lopez’s orthography does not, and cannot, fix what it purports to fix because the rule it says it would fix is not broken to begin with. On the contrary, Dr. Lopez’s orthography will break a rule that has always been sound, and in the process, plunge the language, the teachers and students, into an abyss of confusion, and ultimately undermine the MTB-MLE and the education of millions of Ilocano children.

.
Eight artists and craftsmen from the province of Romblon were in Baguio City from October 7-9 for the first leg of the artists exchange program of the Committee on Art Galleries (CAG) of the National Commission for Culture and the Arts (NCCA) as part of the National Heritage festival for 2012.

The artists — Danilo Martel, Joseph Salvador, and Gedencio Villanueva (marble); Gilbert Riano (visual arts); Edgar Mayor (marble and wood), Charles Montoja (sculpture), Eleazar “Elan” Molino (pottery), and Arturo Muros (photography) — took part in monoprint art and textile-ink-and-sand art workshops facilitated by Tam-awan artists.

Chit Asignacion, Vice President of Chanum Foundation, Inc. which developed and manages Tam-awan Village, likewise talked about the beginnings of Tam-awan and how it functions, and gave tips on how such an artist village can be developed and maintained in Romblon.

Asignacion also facilitated a free-flowing discussion among the artists on how to enliven the arts in Romblon. The artists talked about their art, their aspirations, and the challenges they meet in pursuing their arts and crafts.

The Romblon artists, accompanied by representatives from the provincial government of Romblon and Save the Fort San Andres Movement Inc. whose mission is to restore the fort and other historical and cultural buildings in Romblon, also visited the art installations by Tam-awan artists all over the city, as well as toured café galleries and some popular tourist sites in the city, among them the BenCab Museum by National Artist for Visual Arts Ben Cabrera.

“It was a thrilling experience. It’s inspiring,” said Margarita Molino, secretary of the Save the Fort San Andres Movement Inc.

Riano, who is among the younger craftsmen to attend the artist exchange, expressed being inspired by the whole experience. “I learned new things,” he said. “[The experience] gave me ideas on what other products I can create back home using indigenous and waste materials like marble chips.

“We were awakened,” quipped Mortel. “We got new ideas and inspirations to make our very own arts concept.”

This early, the artists are already talking about creating an artists group in Romblon. “We can try to create a(n artistic) culture in Romblon,” shared Riano.

“The artists who came here can be the nucleus of the artist group we will create,” added Elan Molino.

The second leg of the program is slated on October 16-19. Tam-awan Artists headed by Asignacion and Maria Elena Elena Catajan are in Romblon conducting a mosaic arts workshop using marble chips. The workshop is being attended by artists and students from all over Romblon.

Reaksion Manipud iti Maysa nga Agtutubo nga Ilocano

Naibasa iti 2011 GUMIL Filipinas Convention

Inyalat ni Mr. Cles Rambaud ti Gunggona a “Writer’s Prize” ti National Commission on Culture and the Arts idi napan a tawen. Sangapulo a daniw ti damo nga insubmitar ni Apo Rambaud iti NCCA ngem tapno malpasna ti sibubukel a proyekto, mangsurat pay iti duapulo a daniw. Tallopulo ngamin a daniw a kas paset ti koleksion ti dandaniwna ti kayat nga ipablaak ti NCCA.

Ti Punto de Vistak a Mangbasa iti Daniw ni Rambaud

Sakbay man pay ti amin, kayatko ti mangted iti maysa a disclaimer. Ibinsa-binsak met ngarud ti pagtaktakderak a kas mangbasa kadagiti daniw ni Mng. Cles.

Umuna, saanak a kritiko. Nupay adda dua a sabjekko mainaig iti Daniw idi kolehioak, kurang ti pannakaawatko kadagiti teorya ti Literatura ken Panagsurat.

Adda pay pagkurangak iti pannakaawat iti pagsasaotayo nga Ilocano. Masansan, adda dagiti balikas, idioma ken “cultural references” a diak maawatan. Agsipud ket ngata ta dimmakkelak iti educational system-tayo a nairamot iti prinsipio ken panirigan dagiti taga-Laud. Makunak pay ketdin a nagbalinakon a taga-siudad ket immadayoak payen iti tradisional a kulturatayo nga Ilocano.

Ngem gapu iti daytoy, makunak a maibagik dagiti adu nga agtutubo nga Ilocano nga agtutubo ditoy pagiliantayo a mangibilang iti lenguahe nga Ilocano a kasla “nosebleed” wenno narigaten a maawatan.

Dagitoy ngarud ti limitasionko ken nalabit pagpigsaak metten a mangbasa kadagitoy a daniw.

Adda tallo a paset ti panangiburayko kadagiti kapanunotan reaksionko kadagitoy a daniw. Umuna, kitaek ti topiko ken tema a trateran dagitoy a daniw, agraman metten dagiti imahe, porma ken istruktura ti tunggal maysa. Maikadua, tratarek met ti Poetics ken kapanunotan ni Apo Rambaud iti panagsurat iti daniw. Kamaudiananna, iserrak ti panangibingayko iti kapanunotak babaen iti panangtamengko no kasano nga apektaran dagitoy a daniw dagiti padak nga agtutubo nga Ilocano.

Dagiti Sangapulo a Daniw ni Rambaud a Nanggun-od iti NCCA Writer’s Prize:

1. Kulibangbang
2. Sirok ti Arbis
3. Daytoy Pusak
4. Puraw
5. Ni Baketko
6. Forest Park
7. Ubing
8. Ni Tata
9. Panagur-uray
10. Tagisam-itek Pay Laeng ti Tagapulot

Topiko ken Tema dagiti Daniw

Agpaay nga Elehia (Elegy) nga agpaay iti balasangna a pimmusay gapu iti sakitna iti puso. Napno dagitoy a daniw iti ladingit, iliw, ken liday. Nupay iti kamaudiananna, kuna ti persona—nga isu ti autor met laeng—“Tagisam-itek Pay Laeng ti Tagapulot.”

Speaker/Persona

Siasino kadi ti agsasao kadagitoy a daniw? Ti met laeng autor—ni Mng Cles. Tapno ngarud maawatan dagitoy a daniw, masapul met nga adda, uray sangkabassit, a pannakaammotayo iti kapadasan ni Mng. Cles. Adda tallo nga annak ni Mng Cles ken ni baketna. Pimmusay ti inauna, maysa a balasang nga agtawen 20, maysa nga agsapa ti Hulio; sakbay a rimuar ti resulta ti Nursing Board Exam nga innalana. Ti adatna, naipasa ti balasang ti eksamenna ngem daksanggasat ta saannan a naawat a personal ti lisensiana.

Inyebkas ngarud ni Mng. Cles, kas ama nga agay-ayat iti anakna, ti ladingitna babaen kadagitoy a daniw.

Iti kastoy ngarud a panirigan, makunatayo a saan a naisina ti katatao ti mannaniw ken ti persona iti daniw. Autobiographical dagitoy a daniw.

Ti saludsodko laeng: No saan nga am-ammo ti agbasa ti daniw ti kabibiag ti mannaniw, maawatanna ngata met a nasayaat ti kaipapanan dagiti daniw?

Malaksid iti sumagmamano a ‘humorous’ a komento iti dadduma a daniw, napno iti ladingit, dung-aw ken lulua dagitoy a daniw. Marikna ti agbasa ti ‘intensity’ ti rikna a parnuayen dagitoy a daniw. Timek ti dung-aw ken liday ti nangruna a marikna kadagitoy a daniw.

Agserserbi nga introduksion ti immuna a dua a daniw: “Ti Kulibangbang” ken “Sirok ti Arbis.”  Makitatayo ti bileg ti lagip a kas Musa ti Daniw. No napnoanka iti lagip ken “powerful emotions” rumsua ti daniw. Daytoy ti ipasimudaag ti Kulibangbang.

Adda ti persona iti kuarto ti anakna:

Addaak manen iti kuartom, derosas dagiti diding
…
Agkamat iti tuwato, adda pay idi kulibangbang
Nagdisso iti ulom ket anian nga ikkismo
Ti kulibangbang, agkatkatawa nga immadayo.

Mabalintayo ngarud a kunaen nga amin dagiti daniw, pinarnuay ti panagmotimot ken pananglaglagip ti persona iti pimmusay nga anakna kabayatan nga adda iti kuartona.

Inayonko man pay a nasamay ti panangaramat ti autor iti “kulibangbang” a kas narrative device wenno metapora iti daytoy a daniw. Adda coherence daytoy a daniw. Mabasatayo iti maudi a tallo a liniana:

“Ur-urayendaka a kas iti nakalukat a ridaw
Sika, bassit a mutiak, ngem ita kaduamon
Kulibangbang a nagpukaw, idi a nagdisso dita ulom.”

Kayatko la unay daytoy dua linia manipud iti “Kulibangbang”:

“Napintas dagiti kur-it ngem apay a saanko a mabasa?
Iti likudan dagiti agarubos a lua, sadino ti bullalayaw?”

Ti met daniw a “Sirok ti Arbis,” malagipko ti korus ti maysa a kanta ti Rivermaya idi Dekada Nobenta:

“Daan daang larawan ang nagdaraan sa aking paningin
Daan daang nakaraan ibinabalik ng simoy ng hangin
…
Hinulog ng langit Na siyang nag-ampon
Libu-libong alaalang Dala ng ambon”

Kuna met ti daniw ni Mng Cles:

“Ay iti sirok ti arbis, agsubli amin a lagip
Makitkitaka kadagiti ubbing nga aggagarikgik…”

Sumagmamano a Portrait wenno Character Sketches

Panagkunak, adda lima a portrait wenno character sketches a daniw itoy a koleksion: “Puraw”, “Daytoy Pusak”, “Ni Baketko”, “Ubing”, ken “Ni Tata”.

Puraw. Itoy a daniw, ar-arapaapen ti persona a maaddaan iti puraw nga aso, agsipud ta:

“Awanen ‘di Puraw ta ania ngarud awan met idi
Pagbayad iti agarado, ta natrangkaso ni Tata
Isu ni Puraw, naibulon iti basi; linaon pay ti dila
Masalsallapid a saksaka kadagiti nalinteg a tambak.”

Iti ngarud pannakapukaw ni Puraw, tarigagayan ti persona a masuktan ti asona. Kasla met panangtarigagay ti maysa nga ama a maisubli ti biag ti maysa nga anakna nga awanen ita.

Daytoy Pusak. Pinagabay met ti mannaniw ti imahe ti maysa a pusa a buybuyaenna ken ti matmaturog a buridekna ken no kasano kagaget nga agtrabaho tapno laeng maisikadna ti panagbiag ken panagbasada.

Ni Baketko. Mayat daytoy a character sketch. Diak ammo no ti dakdakamaten a talaga ni Mng Cles ditoy ket ni baketna. Ngem daytoy a character sketch, iladawanna ti rinibu nga inna ken asawa iti entero a lubong. Ipakita ket ngarud daytoy a daniw ni Mng Cles dagiti “gender roles” a nariingantayon.

“Sika agat-kosina, agat-sabon, agat naalsem a gatas
Dita muging, nagtutukelan ling-et, ‘toy paniok ipunaskonto”

Malagipko la ket ngarud ti peminista a daniw ni Manang Linda L. Bulong: “Siak ti Reyna.” Kunana “Reyna dagiti pinggan, kaldero ken lunglungan/Namureng a malabaan/ ubbing a madigos ken mapakan/Agturay iti kosina.”

Ubing. Technically, saan a character sketch daytoy, kasla ketdi profile ti panagubing. Ipakita pay daytoy a daniw no kasano ti kabibiag dagiti ubbing, wenno daytoy ngata ket pannakaiparangarang iti pagtungpalantayo inton madanon ti panawen?:

“A kaaddat’ bagas iti pagbagasan
Wenno pannaturog iti rabii nga awan mangngegan
A taguob ti aso; mailiktad ti agdan.”

Gapu iti kinakurang ti oras, diakon palabsan dagiti dadduma pay a daniw. Kitaentayo ketdi dagiti sumagmamano nga obserbasion iti daytoy a koleksion.

Istilo

Awan ti metro wenno rukod dagiti daniw ni Mng Cles. Kuna ti autor: “Awan rukodna, agayusda a kas iti danum iti waig iti kabakiran; mabalinna ti mangusat iti bukodna a dana no rumungsot ti danum gapu iti layus; mabalin met nga agtalinaay ken sumurot iti agus. Iti sabali a pannao, bay-anna a ti tunggal daniw, addaan iti bukod a biag; wayawayaanna, bay-anna nga agsantak ken agrangpaya.”

Nadumaduma ti istilo nga imparang ni Mng Cles kadagitoy a daniwna. Masansan adda dagiti linia a maulit—adda daytoy a linia iti rugi ti tunggal stanza, wenno saan, maulit daytoy a linia iti ungto to daniw.

“Addaak manen iti kuartom…” (Kulibangbang)

“Umir-irut ti kidem ti rabii ket agur-urayak…
Umir-irut manen ti kidem ti rabii ngem awanak iti ruangan” (Panagur-uray)

“Sinaludsodda kaniak, komusta ni baketmo?
Wen, sinaludsodda kaniak, komusta ni baketmo?” (Ni Baketko)

Napintas ti nagbalin nga epekto dagitoy korus a linia. Iparangarangda ti transition wenno no dadduma, panagbalbaliw iti kasasaad ti persona iti daniw.

Nupay saanak a pamiliar kadagiti Teorya ti Literatura, makunak nga adut’ element ti Romanticism kadagiti daniw ni Mng Cles—nangruna iti pannakausar dagiti ladawan ti paraangan ken natalna nga aw-away.

Imahe ken pannakaiparangarang ti kultura.

Nabatad a makita kadagitoy a daniw ti kultura ni Ilocano. Nagtaud met laeng dagitoy iti bukod a kapadasan ti autor idi isu ket ubing pay laeng a dumakdakkel idiay probinsia.

Ania dagitoy nga imahe ken eksena? Adtoy man dagiti sumagmamano:

“Kadagiti rabii a kingki ti silaw ket no puyotem umaydan
Dagiti ansisit, mangyaw-awan, ken uray pay dagiti Hapon
A nangpainum iti daydi Lilo Agaton iti no mano timba a danum.” (Ni Tata)

“Nagkankanta dagiti pagaw; nagsagawisiw kawkawayan
Limmabasak, kinamkamatko ti angin.” (Forest Park)

“Awanen dagiti kalapaw a naaramid iti garami
A pangep-ep iti lamiis iti parbangon dagiti agharharana a babbaro
Iti awaymi a no agsabong dagiti kawayan saan met idi a seknan ti tikag
Bisin wenno pannakawa; panagugot dagiti bubon.” (Sirok ti Arbis)

Makunatay’ ngarud nga asideg iti kultura ken kannawidan ni Ilocano dagitoy a daniw ni Mng Cles. Agsipud ta dagiti kapadasan, metapora ken imahe a pinurosna, naggapuda amin iti hardin ti kultura
Ilocana.

Koneksion ken Relasion dagiti Henerasion

Saan laeng a maipapan iti ipupusay ken pannakatay dagitoy a daniw. Makitatayo pay ti koneksion ken relasion dagiti henerasion kadagiti nagbabaetan ti linia dagiti daniw ni Mng Cles.

Malagipko pay ketdi ti maysa nga eksena iti pelikola a Lord of the Rings: The Two Towers. Agpatpatang ni Gandalf ken ni Theoden, ari ti Rohan.

Theoden: Simbelmyne. Ever has it grown on the tombs of my forebears. Now it shall cover the grave of my son. Alas, that these evil days should be mine. The young perish and the old linger. That I should live to see the last days of my house.
Gandalf: Théodred’s death was not of your making.
Theoden: No parent should have to bury their child.
Gandalf: He was strong in life. His spirit will find the way to the halls of your fathers.

Nalawag a makita ti relasion dagiti amma ken dagiti lilong kadagitoy a daniw. Addaka dita a malaglagip ti persona ti kabibiag ni amangna (Ni Tata, Puraw), ti rigat ti biag idiay away, dagiti pagtaudan ti rag-o ken simple a kinaragsak. Adda pay ketdi paset iti “Sirok ti Arbis” a manglaglagip kadagiti gerilia napapatay gapu iti panagayatda iti ili.

Iti kamaudianna, nasam-it pay latta ti agbiag. Ket kasla iti persona kadagitoy a daniw, kasla kenni Mng Cles, makunatayo: “Tagisam-itek pay laeng ti tagapulot, apay koma a saan / Ikiwar iti biag a no dadduma, napait, naadat”

Babaen iti panagdaliasat ni Mng. Cles iti riknana a kas ama a napukawan iti anak—inauna pay, kasla metten nangaramid iti mapa ti lagip ken landscape ti puso ti TAO. Sinaludsodna ti adu a saludsod nga agtaud laeng iti puso a napnoan liday ken ladingit. Ket iti kasta, agpaay ngarud nga “affirmation of life and its fullness” dagitoy a daniw numanpay maipapan iti ipupusay ti over-arching a temada.

Narigat ti manglipat nangruna no naimalditen iti puso ti nagan ken lagip ti maysa nga ay-ayaten.

Dagiti Kapanunotan ni Cles Rambaud iti Daniw ken Panagdaniw

Kuna ni Mng Cles:

“Awanen para [kaniak] (kalpasan ti personal a pannakasangol iti datdatlag a pagteng nga isu ti ipupusay), ti kasayaatan, kapupudnuan a mabalinna nga isurat a dandaniw no di met laeng dagiti agwerret iti bukodna a biag, nga isu ti am-ammona unay, a patienna met a saanna laeng a bukod a rikna wenno padas no di pay ket nariknan, napadasan wenno marikna ken mapadasanto met ti sabsabali ken mangibatinto met kadakuada a mangam-amiris iti bukodda a biag.”

Kunana pay:

“Ti Tao nga addaan kadagiti nadumaduma ken di mapugtuan a rikna: managayat, managimon, managayat iti kappia, mannakigubat, nalailo, nalinteg, nakillo, ammonat’ agkatawa, ammonat’ agsangit, naparabur, naimut, mapaay, agballigi. Ket ti Tao, itoy a gundaway—a kas kangrunaan nga aggargaraw kadagiti masurat a daniw—isu ti Proponent. Isu laeng ti makaammo kadagiti padasna, isu laeng ti makautob iti pudno a riknana, ket ngarud, iti panangsuratna kadagiti daniw, saanen nga agkarkarawa ken kangrunaanna, no suratenna dagiti daniw a kas inuulbod, wenno awan kinapudno ti rikna pangpanggepenna nga iburay, awan sabali nga ul-ulbodenna no di met laeng ti bukodna a bagi—nga isu ngatan ti kadaksan a basol iti bukod a bagi.”

Adun dagiti literary theorists (kas kenni Roland Barthes) a nagkuna nga iti panangawat iti kaipapan ti maysa a teksto, rumbeng nga isina ti intension ti autor ken ti ibagbaga ti teksto. Isu a sinaludsodko itay:

No saan nga am-ammo ti agbasa ti daniw ti kabibiag ti mannaniw, maawatanna ngata met a nasayaat ti kaipapanan dagiti daniw?

Iti met paggappuan ti daniw, nasariwawet ti isip dagiti mannurat. Isu ket ngarud a mabalin ti mannaniw ti agsurat iti “inuulbod” ket uray no saanna pay a napadas, mabalinna met ti agsurat iti nadumaduma a kapadasan—narigat laeng a gun-oden ti “verisimilitude” wenno ti pannakaarngi ti maisurat iti pudpudno a kapadasan.

Iti panagkunak, maawatan latta dagiti agbasa ti kaipapan dagitoy a daniw nupay saanda nga am-ammo ni Rambaud ken ti kapadasannna. Ngem, umun-uneg ti pannakaawat iti daniw no kasta nga am-ammo ti agbasa ti mannaniw.

Kastan. Dios ti agngina!

Mighty C. Rasing
GUMIL Convention
Dap-ayan 2011
Cabugao, Ilocos Sur
Abril 15-17, 2011

SAAN a panangbagkat iti bukod a tugaw ngem iti laksid dagiti adu a tubeng iti panagdur-asna koma, ti pay laeng lengguahetayo nga Ilokano ti addaan iti maysa kadagiti kadur-asan a literatura iti pagilian. Ken saan manen a panangbagkat iti bukod a tugaw no ibagatayo a dakkel ti naitulong ti Bannawag iti dayta a panagdur-as. Ket pagyamanantayo met daytoy iti panangsapsappuyot dagiti readers iti daytoy a magasin.

Nairanta laeng idi a para kadagiti Ilokano iti Amianan a Laud a Luzon, kasla nagkayamkam nga apuy iti kapan-awan iti kangitingit ti kalgaw ti panagramaram ti Bannawag. Nagkayamkam iti Cordillera, iti Tanap ti Cagayan, iti akin-amianan a paset ti Tengnga a Luzon, iti Metro Manila, Mindoro ken Mindanao, agraman sumagmamano a pagilian iti Southeast Asia, iti Hawaii, ken kadagiti pagilian a ‘yan ita dagiti Ilokano a pakairamanan payen ti Russia.
Dimteng ti Bannawag iti biag dagiti Ilokano idi 1934 babaen ti panangisingasing daydi Apo Magdaleno A. Abaya (Candon, I.S.). Agpapaay idi ni Abaya a kameng ti editorial ti Graphic magazine, maysa kadagiti linawas a magasin iti Ingles nga ipabpablaak ti Ramon Roces Publications nga adda ti opisinana iti Soler, Sta. Cruz, Manila. Ngem nagkedkedan daydi Don Ramon Roces, akinkukua ken publisher ti Graphic ken dadduma pay a magasin a kas iti Liwayway, Bisaya ken Hiligaynon, ti singasing ni Abaya ta kas kunana, iti kinakirmet dagiti Ilokano, ad-adu pay dagiti napatpateg a banag a gatangenna ngem ti maysa a magasin.
Ngem di naupay ni Abaya a nangidardarirag ken ni Don Ramon iti daytoy agingga iti inted ti naud-udi ti pammalubosna— iti kondision a pamadasan laeng dagiti umuna a bilang; a kalpasan ti maysa wenno dua a bulan nga awan ngatuan ti malakuan a kopia, isardengdanton.
Anian a ragsak ni Abaya ket dagus a nagsapul iti kakaduana a mangimaton iti magasin. Iti kamaudiananna, naallukoyna da Mauro Peña (Sarrat, Ilocos Norte) nga agbalin nga assistant editor; Francisco Fuentecilla (Zambales) a kas news editor; ken Benjamin Gray (Candon, I.S.) a kas proofreader. Ket naipasngay ti Bannawag.

Naaddaan ti umuna a bilang ti Bannawag iti 10,000 a kopia a napetsaan iti Nobiembre 3, 1934 a mailako iti 10 a sentimo ti kada kopia. Naklaat ni Don Ramon ta arigna apagkimat ti pannakailako ti Bannawag iti tunggal lawas nga iruruarna. Ngarud, nagtultuloyen ti pannakaipabpablaak ti Bannawag.

Ngem dimteng ti Maika-2 a Gubat iti Filipinas idi Disiembre 8, 1941. Kapilitan a naiserra pay laeng ti Ramon Roces Publications ket naisardeng met ti pannakaipablaak dagiti magasinna agraman ti Bannawag. Nagawid met dagiti kameng ti Bannawag kadagiti bukodda a probinsia.

Kalpasan ti gubat, idi 1945, pinaayaban ni Don Ramon ni Magdaleno Abaya tapno ituloyda nga ipablaak ti Bannawag. Ngem naala met idin a mangisuro iti Philippine Women’s University ket dina mapanawan ti panagisurona. Naidiaya ngarud ti takem ken ni Benjamin Gray, ti immuna a nagpaay a proofreader, ket idi Agosto 9, 1946, isun ti baro nga editor ti Bannawag. Bayat ti gubat, daksanggasat ta natay met ni Mauro Peña, ti kaunaan idi a nagpaay nga associate editor. Ni met Fuentecilla, agpapaay met idin nga advertising manager ti Women’s World, sabali pay a magasin iti Ingles ti Ramon Roces Publications.

Tapno mabukel ti baro nga editorial staff, inallukoy ni Gray ni Atty. Narciso F. Gapusan (Cauayan, Isabela) nga agpaay a managing editor, ni Anselmo Dacanay (La Union) a kas proofreader, ken ni Juan B. Quimba (Solano, Nueva Vizcaya) a kas news ken poetry editor.
Idi naglusulos ni Gray a kas editor idi Agosto 8, 1949 tapno agtrabaho iti maysa a korporasion ti gobierno, nadutokan ni Gapusan a baro nga editor; nagbalin met ni Quimba a news editor; ken naala ni David D. Campañano (Burgos, Ilocos Norte) a movie ken comics editor. Kinaykayat met ni Dacanay ti nagtalinaed a proofreader.

Iti panawen ni Gapusan a kas editor, addaan laeng ti Bannawag iti uppat a kameng. Ngem gapu ta adu ti agkidkiddaw a readers nga agipablaak koma ti Bannawag iti ad-adu a nobela ken sarita, kiniddaw ni Gapusan ti pannakanayon ti bilang ti staff a mangiggem iti benneg ti literatura. Isu nga idi 1953, nadutokan ni Nicolas Guerzon (Candon, Ilocos Sur) a kas literary editor.

Nagtalinaed ni Guerzon iti puestona iti uneg ti dua a tawen. Simmukat kenkuana ni Marcelino A. Foronda, Jr. (Santa Maria, Ilocos Sur) a kadagita a panawen, nalataken kadagiti readers ti Bannawag gapu kadagiti sinuratna. Kas literary editor, ginuyugoy ni Foronda dagiti mannurat nga Ilokano nga agsuratda koma iti ad-adu a sarita ken nobela iti Ilokano a saan ketdi nga iti Ingles. Ngem napilitan a naglusulos ni Foronda iti trabahona idi Hunio 4, 1956 tapno ituloyna ti panagbasana idiay Espania. Simmukat ngarud kenkuana ni Constante C. Casabar (Narvacan, Ilocos Sur) a kas literary editor.

Kalpasan ti 12 a tawen, naglusulos ni Gapusan a kas editor. Agpapaay met idin ni Casabar a managing editor ket isun ti nangala iti puesto ni Gapusan. Adda met idin iti Bannawag ni Gregorio C. Laconsay (Natividad, Pangasinan) ket isu ti nagbalin a managing editor. Dagiti dadduma pay a kameng idi ti Bannawag: Campañano, comics editor; Guillermo R. Andaya (Bacarra, Ilocos Norte), literary editor; Juan A. Alegre (Banna, Ilocos Norte), news editor; ken Juan S.P. Hidalgo, Jr. (Rosales, Pangasinan), poetry editor ken proofreader.

Pinanawan ni Casabar ti puestona idi Oktubre 15, 1965 tapno mapanen agnaed idiay Canada, kaduana ti pamiliana. Nadutokan ni Laconsay nga editor; ni met Andaya ti managing editor. Nadutokan met ni Hidalgo a literary editor idinto a nagtalinaed ni Campañano a comics editor ken ni Alegre a movie editor. Naala met ni Jose A. Bragado (Santa, Ilocos Sur) nga agpaay a proofreader.

Tawen 1966 idi gatangen ni Brig. Gen. Hanz M. Menzi ti Ramon Roces Publications a mangipabpablaak iti Bannawag ken pagpapaayan idi ni Gregorio C. Laconsay a kas editor. Nabaliwan ti nagan ti publikasion ket nagbalin a Liwayway Publishing, Inc. (LPI). Iti daytoy met laeng a tawen a naglusulos ni Juan A. Alegre a kas movie editor ti Bannawag tapno agtrabaho iti Opisina ti Presidente (ti Filipinas). Naala ngarud ni Dionisio S. Bulong (Sta. Teresita, Cagayan) a kas proofreader. Sumagmamano a bulan kalpasanna, naglusulos met ni Guillermo R. Andaya a kas managing editor tapno agsagana iti bar examination (nagretiro a Presiding Judge iti Branch 53, Regional Trial Court, Lucena City). Naala ngarud met ni Herminiano Calica (Aringay, La Union) a kas kameng ti editorial staff.

Nareorganisa ti editorial staff ti magasin idi madutokan ni Juan S.P. Hidalgo, Jr. (literary editor) a kas circulation manager ti LPI a nakaigapuan met ti pannakaala ni Adamson University Prof. Ruperto Ferido (Salcedo, Ilocos Sur) a kas proofreader. Ngem di nagbayag ni Ferido iti Bannawag; nagari ti ayatna iti panagisuro ket nagsubli iti Adamson. Maysa met laeng a mannursuro ti nangsukat kenkuana, ni Casimiro Is. De Guzman (Urdaneta, Pangasinan).
Idi madutokan ti editor ti Bannawag a ni Gregorio C. Laconsay a kas assistant editorial director  ti LPI idi 1973, simmukat kenkuana ni David D. Campañano a kas editor. Nadutokan ni Bulong nga associate editor. Nakasubli met idin ni Hidalgo iti editorial ket nadutokan a literary editor (dati a puestona sakbay a nagpaay a circulation manager), napagbalin met a news editor ni Jose A. Bragado; proofreader met ni De Guzman. Iti dayta met laeng a tawen, nayakar ti opisina ken planta ti LPI iti Pasong Tamo, Makati City. Saanen a simmurot ni Calica ta kinaykayatna ti nagtrabaho iti Department of Public Information (Philippine Information Agency itan).

Nagretiro met ni Campañano a kas editor ti Bannawag idi 1978. Simmukat ngarud ni Bulong a kas editor; nadutokan ni Hidalgo a kas associate editor; literary editor met ni Bragado; news ken comics editor ni De Guzman ken naala ni Clesencio B. Rambaud (Pinili, Ilocos Norte) a kas proofreader.

Idi 1983, naglusulos ni De Guzman tapno makadennana ti pamiliana iti Urdaneta, Pangasinan. Ket iti umuna met a gundaway iti pakasaritaan ti magasin, nangayab iti babai a mannurat nga agpaay a kameng ti Bannawag— ni Hermilinda T. Lingbaoan (Peñarrubia, Abra). Naglusulos ni Lingbaoan idi 1988 tapno agtrabaho iti University of the Philippines Press ket naayaban met ni Prudencio G. Padios (Sta. Teresita, Cagayan) a sukatna.

Naglusulos met ni Bragado idi 1997 tapno tumulong a mangimaton iti negosio ti pamiliada. Nareorganisa manen ti editorial staff ket nadutokan ni Rambaud a kas literary editor; ni Padios a kas news & comics editor; ken naala met ni Eliseo B. Contillo (Narvacan, I.S.) a kas proofreader.

Iti sumuno a tawen, nagretiro met ni Hidalgo a kas associate editor. Nadutokan ni Rambaud a sukatna; naital-o met ni Padios a kas literary editor; ni Contillo a kas news & comics editor; ken naala ni Juan Al. Asuncion (Sarrat, Ilocos Norte) a kas proofreader.

Idi 2005, nayalis ti opisina ti Bannawag iti Manila Bulletin Publishing Corp. a nangimaton metten iti magasin ken kadagiti kakabsat daytoy a magasin ken pagiwarnak (Liwayway, Bisaya, Hiligaynon ken Balita). Iti dayta met a tawen a nagretiro ni Bulong a kas editor ti magasin. Kinaykayat metten ni Contillo ti nagawid iti ilina tapno makadennana ti pamiliana.
Iti kaadda ti Bannawag iti salinong ti Manila Bulletin, nadutokan da Rambaud, Padios ken Asuncion a mangedit iti magasin kas associate editor (managing editor idi agangay), literary editor, ken entertainment editor, kas panagsasaganadda. Ngem nagpa-Canada ni Padios idi 2006 ket naayaban ni Ariel S. Tabag (Sta. Teresita, Cagayan) a mangpunno iti pagkurangan ti bilang dagiti kameng ti magasin. Nadutokan ni Tabag nga entertainment editor (nainayon ti akemna a poetry editor idi agangay).

Iti kaadda ti Bannawag iti Manila Bulletin, nagbalin a dekolor ken naikadakkel ti rukodna. Ngem napatpateg ngem iti pisikal a nagbaliwanna ti panagtalinaedna a magasin a maipagpannakkel ti puli a nangsapsappuyot kenkuana sipud naipasngay daytoy 78 a tawenen ti napalabas.–Cles B. Rambaud, Bannawag Editor

(Naipablaak iti Bannawag, OKtubre 29 ken Nobiembre 5, 2012 a bilang.)

(Nabulod iti http://manipudkadagitieditor.blogspot.com)

Sultana

Sarita ni Jaime M. Agpalo, Jr.

I.

NATAYEN ni Sultana. Natay iti mismo a paraangan iti sango ti balaymi. Simmangpet nga agngangabit, agsangsangit, marigrigatan, nakay-ay-ay iti langana nga agsagsagaba iti nakana a tuok ken rigat—babaen iti nakaro la unay nga inna panaganeng-eng ken panagugaog. Nariknak la unay ti nakakarkaro saem a sagsagabaenna sakbay a pimmusay. Maladingitanak unay iti napasamak kenkuana. Nakaladladingit ta kasla maladladdit-maip-ipit toy pusok. Makapasakit iti nakem a panunoten—nariknak a nagburek iti uray la ti darak iti ipapatayna. Saanko a nakontrol ‘toy bagik ket kayatko met iti pumatay – ti bumales iti nangpatay kenkuana!

Sultana…Sultana…!

Diak mabasa ken maimutektekan ti natangadko nga ipaspasimudaag ti naulimek nga asul a tangatang a napattopattokan iti nakarasrasay ken kasla sabong ti lidda a puraw nga ulep a saan met nga agkutkuti, a kasla lattan naipinta iti asul a kambas a langit. Ngem saankon nga inkaskaso dayta a buya ta mas napatpateg kaniak ti madama nga ar-aramidek. Makalawas laengen, nanginan nga aldaw; ket madlawko pay a kasla karkarna ita nga aldaw ti ulimek ti aglawlaw: nanglangan ti wanitwit ken arriangga dagiti sigud a tumanagari a billit-balay, perperroka, panal, pandanggera ken kakok; uray ti taraok, payagpag, kurukkok, kinnamatan ken sinniplag dagiti manok ket awan a pulos a mangngegan, ken uray karasakas ken aplaw dagiti bulbulong ti muyong ken ti anit-it dagiti kaykayo iti aglawlaw ken ti panerper dagiti bulong dagiti sabsaba ta kasla saanda nga aggargaraw. Ne, apayen, siak laeng ti aggargaraw kadaytoy a kanito? Whey, dagaangnan! Uray no nakaputotak laeng iti kupas a maong ken uksob, agay-ayus iti dimmalem ken sumileng a kudil ti ling-et.

Madamaak nga agkalkali iti abut a pagmulaak iti iyalisko a subual ti saba a suring iti likudan ti balaymi idi kellaat a napisang ti ulimek babaen iti makapaseggar ken nalabes unay sangit ni Sultana. Naklaatak! Sangit a marigatan unay ken kasla agpatpatulong—umar-araraw iti tulong iti asino man a makangngeg kenkuana, nangruna kadakami a kabbalayna. Ti saning-i-aneng-engna ket kumulukol kadagiti lapayag a kunam la no mabarbarrena.

Dagusko nga inibbatan ti barrusok a pagkalkalik, nailiad iti napasanggir a pala iti kasla luppo a puon ti saba ket natumbada, ngem saanko idan nga inkaskaso. Mas napatpateg kaniak ti nangsinga iti ar-aramidek. Napaspas iti panagtarayko a nangkamang iti sango ti balay iti yan iti agan-aneng-eng ket naimatangak ti agngangabit.

Uray la limmabba ti ulok iti nakitak a panagtirtiritir ni Sultana a nakailad ken marigatanan unay. Kayaw-at a kayaw-at dagiti sakana iti inna panagtiritir. Kasla kayatnak nga arakopen idi nakitanak wenno kayatna nga arakopek? Agpakpakaasi ti langana babaen iti lua a makitak nga agay-ayus manipud kadagiti matana.

’Nal-it, diak metten makagunay! Kasla metten kellaat a naugotanak iti pigsa, nakerrasan. Diak ammo no apay. Nagmasngaadak ta agkakapsutak metten. Kasla diak a maibturanen a buyaen ti nalaus unay a panagrigrigatna.

Iti panagtirtiritirna nga agan-aneng-eng, nagsabat dagiti matami—ay, agpakpakaasi a tulongak kadi a! Kaasiak kadi. Timmakderak. ‘Nal-it, ania ti aramidek? Nagsardeng a naganeng-eng ngem dina impanaw dagiti agpakpakaasi a matana a pagay-ayusan pay laeng iti lua. Inasitgak.

“Apay, Sultana, ania’t napasamakmo?”

Ngem kellaat a nagkuyegyeg a nagkuyegyeg, kinagatna ti dilana sa pagammuan in-inut iti inna panagsalungayngay.

“Sultana…? Sultana…? Sultanaaaaa!!!”

Nagparintumengak. Inappupok. Inubbak nga inarakop.

“Sultana, saanka pay a matay, Sultana… saan pay!”

Napatangadak. Naimatangak a dipay naggaraw dagiti naipattopattok a kasla sabong ti lidda nga ulep. Uray dagiti bulbulong dagiti kawayan, bayog, muymuyong ken kaykayo iti aglawlaw ket kasla saanda nga aggaraw wenno simmardengen ti angin?

“Sultana…? Sultana!”

“Apay, manong?” Ni Doming, ti baro a kaarrubak, ken nangiyabaga iti sangakuribot a dukayyang, nga ipapanko nga ipakanna kadagiti tarakenna a baka. Taltaliawennakami, a nakatakder iti dalan iti sanguanan ti balaymi. “Naan-ano ni Sultana, manong?” Kunana idi maamirisna ngata a saanen nga umang-anges ken aggargaraw ti ar-arakupek. Dinagusna nga indissona ti inyabagana a kuribot ket nagdardaras nga immasideg. “Nataysa metten, manong? Naan-ano?”

Inin-inayadko nga indisso iti daga.

“Simmangpet nga agar-areng-eng, agtirtiritir, diak ammo no sadino iti naggapuanna.”

Inusisami. Binalibalikid. Natakuatanmi ken Doming iti kinaadda iti nagsalpot a sugat a kasla nagnaan iti bala ti eskopeta iti barukongna, a nalabit a nairaman a dinalanan ti bala ti dalem ken pusona nga isun iti puon iti ipapatayna.

Asino ngata ti akin-aramid? Simken dayta a saludsod iti mugingko. Ngem awan iti malagipko a posible a mangdangran kenkuana. Naasideg ti riknana ken napasig kadagiti amin a kaarruba.

“’Ninana, isuda la ketdi!” Inradies ni Doming ti misuotna. Imbaniekesna ti semsem ken suronna. Minulagatak met ken agsalsaludsod dagiti matak no asino dagita a mammapatay nga atapenna.

“Adda tallo a lallaki a limmabas itay mapanak mangruot iti minaisak dita linapogan. Nakaiggemda amin iti eskopeta ken adda ti tallo a manganup nga asoda.”

Dagiti la ketdi dayo a mangnganup iti banias ken taga kabangibang nga ili. Masansan ngamin nga arogenda ti kakaykaywan-kinawayanan iti amianan ta dita ti apon dagiti banias, dagiti nagduduma a billit ken beklat.

“Sadino iti nagturonganda?”

“Dita kakaykaywan dita amianan, ‘nong!”

Sintagari, kellaat nga immulo ti agburburek a darak. Pinanawak lattan ni Doming. Kinamangko ti dram a pagipempempenak kadagiti kostal ken siguran . Inruarko ti iduldulinko a baby armalait ken imbulsak ti maysa a magasin a napno iti bala kalpasan a nasalpakak iti maysa pay a magasin. Nagdardarasak a rimmuar. Nalabsak ni Doming a nakatakder iti ridaw nga awan iti arimekmekna. Kinamangko ti kakaykaywan. Talaga a pumatayak met. Ibalesko ni Sultana!

Ngem diak nasarakan dagiti nadangkok a tattao—ta ipainumko koma met kadakuada ti bukodda a sabidong. Naglikmutlikmotak, ngem napaayak iti gagarak. Nagturongak iti linapogan a bitbitko pay laeng ti armas, ngem awan ti tao a nasarakak. Nagsubliak manen iti kakaykaywan. Iti nalabes a pungtotko nga awan a pulos iti tao a nasarakak, nagikkis ti immalingawngaw a rapido. Naulit ken naulit agingga naibus ti linaon ti magasin.

Nasangpetak ni baket a kustuonay iti irriag ken bassawangna, a nakapetpet ti kanawanna ti putan ti badang. Ab-abbongannan iti sako ti bangkay ni Sultana. Sumagmamanon dagiti lallaki iti purok ti immasibay iti paraangan. Dagiti laeng matada iti agsasarita.

“Di pay la koma mabtak ti aproda ken mabriat ti dalemda dagiti ‘nimal nga akin-aramid, pwe! No maamuak la no asinoda dagita nga ‘nimal, tagbatagbatek ida!” Ket uray la nagikkis ti imsiag a lata ti Nido a kinugtaran ni baket ket nanabraang iti naurnong a binalsig a pagtungo iti sirok ti bayyabas. Binay-ak lattan ni baket, ket napankon indulin ti paltog.

Nakangngegak iti sumungad a motorsiklo manipud iti bit-ang iti laud. Rimmuarak. Ni Nestor a kayongko—maysa a polis ken naidestino iti ilimi.

“Nangiyasakaysa met? ‘Tay sa met armalait ni kayong daydiay nagparakapak?” kinunana, a nalabit a nangngegna la ketdi ti parakapak itay.

“Ni Manong Ben,” insungbat ni Doming, “adda nangoskopeta ken Sultana.”

“Ania?” Ket iniddepna ti motor. Ket kinitana ni baket a tumanabutob a mangisimsimpa ti abbong ti bangkay. “Kayatyo a sawen, natayen?”

Awan iti nagtimek kadagiti napagsaludsodan.

“Sinal-it dagita a tattaon, ‘ya! Dika pay la ket pinaratupot met ida!” Makaunget metten ti kayongko.

“Awan met ngarud ti nakakita iti aktual a napasamak. Ngem adda tallo a mangnganup iti banias a limmabas iti purok—dagiti sigud nga umar-arog. Nalabit a sinurotna ida dita kakaykaywan,” kinuna ni Doming.

Manipud iti bit-ang iti laud, nakitak nga agdardaras nga agtartaray nga agturong iti balay dagiti dua nga annakko nga agis-iskuela iti elementaria—agarup a tallopulo a metro ti kaadayona—gred tri ken gred paib; ti inaunaan, ni Albert, ket addan iti maikadua a tukad iti sekundaria ken agbasbasa idiay Narvacan Catholic School iti ilimi. Nalabit nga adda ti nangipakaammo kadakuada wenno nakaammoanda a natayen ni Sultana; ta kadagitoy nga oras ket tiempo pay la ti recess-da. Napatilmonak ta agrungaaben iti uray la ni Junjun nga immasideg iti naabbongan iti sako a bangkay. Inikkatna ti sako ket nagparintumengen a mangar-arakop ken ni Sultana. Kustuonayen ti anug-og ti buridekmi. Iti ruangan, immasngaad met ni Aprilene ti anug-ogna. Madlawko a saan nga ammo ti inada ti aramidenna iti dayta a kanito ta pumanagna a tumanabutob ken petpetna pay laeng ti badang. Dadakkel ken nauuneg dagiti angesko!

Kinamangko ti kulongan dagiti manok ket nangkemmegak ti maysa kadagiti palpalukmegenmi a dumalaga. Kinamangko ti ummong dagiti lallaki, ket binilinkon da Doming a partienda ti manok ta sapsapurikitenmi ta adda pulotanenmi. Inyawatak iti nabukel a dua a gasut a pisos ni Carlo nga igatangna iti dadakkel a GSM Blue.

Nagtitinnaliawda. Dagiti laeng matada iti agsasarita.

“Saantayo a partien ni Sultana ta imbilangmi a kameng ti pamiliami.” Impalawagko. “Tulongandak man ketdi ta ikalitayo iti sirok ti langka.”

Nasakit unay ti nakemko, ta saankami ngatan a makataraken pay iti aso a kas ken ni Sultana. Naiborda iti nakem ken pusomi a sangapamilia ti imbatina nga imbag, sursuro ken lagip—ti aso ti nasayaat a gayyem ti tao!

II.

NADAGAANG daydi naulimek a sardam. Kalkalpasmi a nangan iti pangrabii, ket addakami a sangapamilia—dagiti tallo nga annakko, ken ni baket iti sangoanan ti telebision iti salas. Pangpalabasan ti oras sakbay a maturog; uray ta awan met klase dagiti ubbing ta Sabado met no bigat; isu nga uray maladawda a maturog ita. Nupay agan-andar ti agpuspusipos nga electric fan, adda pay laeng ti pamaypay nga iggemko.

Immalingawngaw ti taul ni Sultana. Taul a dumukduklos. Nakaro unay a duklos, a kasla ketdin adda ti paritanna a lumabas iti dalan iti sanguanan ti balay. Asino dayta a paritanna? Nangngegmi ti timek ni Viring, ti balasang ni Mang Anton a kaarubami ken dayaen laeng ti balaymi ti balayda, a mangbugbugaw kenni Sultana.

Ita man pay a taulanna ni Viring? Ne, karkarna daytoy a! Nagtinnalliawkami ken ni baket a dagiti laeng matami iti agsasao. Nagdardarasak a rimmuar. Simmurot ni baket. Dinugsakko ni Sultana. Inyad-addana ketdi a taulan ken duklosen ti balasang. Kasla saanna kayat a lumabas ti balasang? Naa, nagkaron?

Dugsak met a dugsak ti balasang.

Inlukat ni baket ti silaw iti ruar ket limmawag ti dalan. Nakita ni Viring ti naibalangan a banag a kasla punguapunguan iti kalukmegna ken nasurok ngata a sangaagpa iti dua a metros ngata iti sangona, ngem kasla saan a palubosan ti aso a piduten ti balasang dayta. Nalawag a naimatangak nga asitgan ti balasang ti naibalagbag a banag iti dalan a pidutenna koma a, ta isu iti pangbautna ngata iti aso?

Manipud iti nagtakderan ni Sultana, limmagto iti nakangatngato ket apagisu iti sangoanan ni Viring. Imkis ni Viring. Pinukkawak metten ni Sultana.

Ngem nagaripapaak ta sabali met ita ti tataulan ti aso, saan a ti balasang no di ket ti naibalagbag a banag iti dalan. Isu dayta ti dukloduklosenna. Naggunay nga in-inut ti naibalagbag, naguyas, ket kinamangnan ti puon dagiti bayog.

Amaya, nagdakkelen nga uleg!

Imkis ni Viring iti nakitana ken agnernerbios. Makasangiten.

Nalabit a naggapu ti uleg idta kakaykaywan wenno iti kinawayanan iti kali iti amiananen ti balaymi? Gapu ta nadagaang ket nagpasiar? Wenno agsapsapul ket ngata iti pagitloganna wenno pagluposanna?

Nagsardeng metten a nagtaul ni Sultana, nakauy-oy ti dilana, nakatugaw a mangperperreng iti balasang. Inarakop ti balasang ti tengnged ti aso.

“Ayna, agyamanak, Sultana, tenkio unay unay! Insalakannak, ayna, ti ason aya, ta nagsayaaten…” kinunana ket agsangiten ti balasang.

“Nagturongannan?” Ni baket a nakapetpet ti kanawanna iti bellang.

“Dita yan ti puon dagiti bayog. Kasla takiag ti kalukmegna!” Kinudkodko ti saan met a nagatel a tuktokko.

“Nagistayankan, Viring…”

“Wen, ngarud, manang, naimbag ta adda ni Sultana nga asoyo, ta no saan, nakagatak koman!” Inar-arakopna latta ti tengnged ti aso a di met agtagtagari, no di laeng agkalkalawikiw ti ipusna nga imol—tallo a pulgada laeng iti kaatiddogna.

Saan la dayta ti naaramidan ni Sultana a pagsayaatan…

Kas iti naminsan nga agtutugawkami iti sungaban ti linapogan: ni Doming, Carlo, Berto ken Tomas dagiti kadduak ket pagsasaritaanmi dagiti mulami a mais ken lasona idi napasungadanmi ni Sultana nga agdardaras ken agan-aneng-eng a simmangpet. Kinagatna ti tisiert ni Doming a nakamasngaad iti tambak a kasla guyguyodenna.

“Kasla adda kayatna nga ibaga, Doming?” kinunak, ket nagkikinnitakami. Pagammuan, nagtaray ni Sultana. Sintimek, nagdardaraskami a nangsaruno. Agturong daytoy iti arubayan da Doming. Iti abagatan ti balayda. Adda bubon dita a narabaw ken awan iti danumna no kastoy a kalgaw. Iti lauden ti balayda, umarikiyyak ti immak ti panganakan a kaldingna, a kasla pukpukkawanna dagiti alikuteg a dua nga urbonna.

Napan iti ngarab ti bubon ni Sultana ket nagtaultaul. Adda nagemmak nga urbon iti uneg ti bubon!

Idi tan-awanmi ti bubon, adda sadiay a natnag ti urbon ti kalding ni Doming!

Kinamang ni Doming ti naipasanggir nga agdan iti puon ti silag ket isu daytoy iti inaramatna a nangiyaon iti agkakapsut nga urbon.

“’Nal-iten, dikanto pay la ngamin gaburan met daytoy ta di ket makadisgrasia!” Binabalawko ni Doming nga agkatkatawa. “Amangan no saan laengen a dagiti tarakenmo iti maiyabut no dipay ket sikan a mismo, salbag!”

Adu a, dagiti dinto malipatan a naaramidan ti Sultana…

Kas iti maysa a malem nga agin-innagaw ti sipnget ken lawag ken madama nga agpatpatangkami ken ni Ambot—Carlito ti buniagna—nga adingen ni Viring ken agis-iskuela iti hayskul— maudin a tukadna iti sekundaria iti Narvacan National Central School, idi napasungadanmi ni Sultana nga aggapu iti bit-ang iti laud. Kustuonay ti partakna nga agturong iti yanmi. Idi nakadanon iti yanmi, kalawikiw a kalawikiw ti ipusna sa taul a taul kadakami. Ipatok lattan nga adda kayatna nga ibaga. Ta naipaugalinan dayta a tabas no adda iti ibagana.

“Ania daydiay, Sultana?” Kinunak a pinerreng.

Ngem nagbuelta ketdi a kasla agsubli manen iti naggapuanna. Nagsardeng kalpasan iti lima ngata nga agpa sa nagtaultaul – a kasla kayatna a sumurotkami wenno surotenmi lattan. Nagtinnalliawkami ken Ambot ket sintagari, sinurotmin ni Sultana. Nagtaray a nagpalaud, idinto ta impaspaspasmi met dagiti addangmi.

Kinamangmi ti bit-ang a simrekan ni Sultana. Adda ti nakitami a nakadata ken nakadeppa iti tengnga ti bit-ang a masilnagan iti street light agarup uppat nga agpa ti kaadayona. Ti payabyab ket naipakleb iti agarup sangaagpa iti kaadayona iti lampong nga ubanan. Agkalkalawikiw met ni Sultana sa pagammoan, intugawnan iti sikigan ti nakadata.

“Ni met Amang!” Kinuna ni Ambot, ket timmaraykami nga immasideg.

Minirak a nalaing ti nakadata ken nakadeppa nga amangna. Pumanerper ti urokna, amaya! Napaisemak idi nautobko a nalabit a naggapu daytoy iti punsionan idta amianan. Agadiwara ket ti ingel ti ipugpug-awna nga angot ti sammigel!

“Ania la ket ti laklakayanen, Apo, dina la naidanonen iti balay ti bartekna!” Immisuot pay ni Ambot ti suronna. Urayna la wagwagen dagiti abaga ti nakadata; ngem kas karina, aya, a mariingmo ti nalabes a bartekna a tao? Napaisemak laengen a nangkudkod ti saan met a nagatel a tuktukko.

“Ala, bay-amon a, ania ngarud, no dinan kabaelan iti magna? Awitentan a, nga iyawid, uray ta asideg met.” Inyay-ayok ken ni Ambot. Iniggamak nga impangato ti agsumbangir a saka, ken kiniddakiddayak nga umis-isem iti barito tapno igpilanna met dagiti abaga ni Mang Anton ket iyawidmin iti balayda…

Iti naminsan met nga agsapa ti Sabado iti bulan ti Agosto idi, ken agarup a tallo a lawasen a kanayon nga inaldaw nga agtudo. Dakkelen ti danum iti kali iti amianan ti balay ta sumuso dayta iti karayan iti daya ken agturong iti kataltalonan idta laud. Iti aglawlaw, gumanakgaken dagiti gakong ken tukak iti sardam. Naariwawan dagiti bullfrog iti aldaw ken rabii. Agluludonen dagiti netib a bisukol ken duyaw a golden kuhol nga agsawar met ngata iti pagbiagda. Iti agus ti danum iti kali iti masansan a pakataldiapak iti panagpilaw ken panaglagto ti burekaw wenno ti panagkalasawan ti nagtata a paltat. Isu a napanunotko a mapanakto man gumatang iti karburo no madamdama idiay ili ta usarek manen ti iduldulinko a lampa, ta innakto agsilaw ken agasad no sardam dita kali ta imbag la pammigatan dagiti ubbing ti makalapan. Lalo ket kasla naimemoriansan ni baket ti kanayon nga ipasidana a pammigatanmi. Saanko met ketdi a babalawen ni baket a, ta katabok ngarud iti obra a panagkames iti ruot kadagiti rinaepan, ket isu dayta ti rason a saan a pakatiendaan ni baket iti masida sadiay ili; no ania ti adda a dulin iti repridieretor wenno ania iti magatang a lako iti kantina ni Siding, isun ti ilutona nga idasar, ania ngarud, anus a!

Mammigatkamin ta nakaidasaren ni baket ket mangrugin a sumango dagiti annakmi. Ti langa dagiti annakmi ket masimronda la unay ta nagtitinnalliawda pay ken nagmisuotda a napasarunoan iti kudkod ken biragsot.

“Itlog manen! Ne, maikainnemen nga aldaw daytoyen a pasig nga itlog ti pammigatan! Agsinnublat met laengen ti prito nga itlog ken liningta nga itlog! Awan met la sabali nga ipasidamon, mamang!” Inreklamo ti inaunaan, ni Albert. “Amangan no makaimbentoka pay iti tinuno nga itlog ken pinaksiw nga itlog!” Indayamudom ti inaunaan. Idinto ta umis-isem a nakadumog ni baket, ken di makatimek.

Napakudkodak met iti saan a nagatel a tuktokko ket timpuar ti isemko nga uray la agsaringgayad iti suelo. Saan la gayam a siak iti nakadlaw!

“No umuttotka idiay eskuelaan, agadiwara ti buyok ti agat-itlog! Maamuanda a dagus ti immuttot uray di aguni ti uttot!” Impasaruno ni Junjun nga immisuot. “Isu nga inkapilitan a kanayon a rumuar datao iti siled, ta makapauttot met ti kanayon nga itlog! Kababain payen iti maestrami iti kanayon nga Excuse me, Ma’am, may I go out…”

Nagtapaya met ni Aprilene ket kunana: “Agkapeak laengen, dakayon iti mangan…”

“Ala, ket aganuskayo a, annakko, ta ne, panagtutudo ngarud, saanak a makatienda idiay ili, sa ket isamira pay iti mapan agkames idta rinaepan.” Impalawag ti inada. “Aganusda a, saan kadi, Sultana?” Kinuna ni baket nga umis-isem ken mangtaltaliaw ken ni Sultana a nakatugaw.

Uray no kasano iti panangay-ayo ni baket dagiti tallo nga annakmi a mangan iti pammigat, saanda a kinuti ti memoriado wenno kas iti kuna ti bugtong a babai, inkabesan ti inada ti sidaen a pammigatan. Isu a kape laengen ti sinangoda nga impauneg.

Awan met iti nakadlaw iti ipapanaw ni Sultana. Napananna ngata?

Uray siak a, ket dillawek koma met a, daytoy nga inkabesa ni baket a pammigatan, ngem binay-ak lattan ta di marubroban ti rurod ken simron dagiti ubing iti inada. Nagulimekak lattan nga umis-isem.

Dandanin maibus dagiti ubbing ti in-inutenda a kape, idi napasimadanmi nga agdardaras a dumalagudog ni Sultana ken kinamangna iti ayan ti timba iti babaen ti lababo, sa pagammuan ta nakangngegkami iti nagpalagapag. Nagdardaras a napan kinita ni buridek no ania dayta nga insangpet ni Sultana.

“Nagdakkel a burekaw ti insangpet ni Sultana!” Kinunana a maragsakan a nangarakup iti tengnged ti aso a nakatugaw.

“Sibibiag pay met. Dalusanyo ngaruden ta ibarbakua a pammigatan!” Kinuna ti inaunaan.

“Bugguong ngarud ken sili, sa pespesan iti dalayap ti pagsiwsiwan ta naim-imas!” Kinuna met ni Aprilene.

Kasta ti aramid ni Sultana, agisangpet iti burekaw, paltat wenno alukap no panawen iti panagtutudo. Ipasida met la dagiti ubbing iti aso dagiti dadduma. Iti met kalgaw, pasaray mangisangpet iti billit—tukling wenno pugo wenno ania la ditan. Ngem naynay nga ipasida lattan dagiti ubbing kenkuana

III.

Nasuroken a dua a tawen ti edad ni Sultana, ngem awan iti madlawko nga aso a mangarem kenkuana. Awan iti makadlaw iti biutina? Susme! Saanko nga ammo no apay. Babai, naipakadaywan koma nga arogen dagiti lallaki, umayda armen ngem saan. No adda mairana a sumangbay a lalaki nga aso, pasiaenna met a ngerngeran.

Nakaluklukmeg ngamin ni Sultana, diak pay a madangan ti bukotnan iti kinalukmegna, sa ket panayagen. Siguro a ket natabaannan ti matrisna, isu a saan metten nga agpamaya? Kaykayat met ketdi a, dagiti ubbing nga uray saanen nga aganak. Ngem kaniak la a biang, nasaysayaat met laeng no aganak ta adda pamiian, ta ne, nagadu met ngarud iti mangibilbilinen a no aganak ket addanto kukuada—dagiti dadduma, uray gatangenda iti nangina ti ukenna. Adda payen dagiti mangipauna iti bayad, tapno sigurado a makaalada iti uken, ngem nagkedkedak a mangawat kadagita a naiyupreser. Ti kaso ngamin, saan met ngarud nga aganak wenno agpamanada koma ni Sultana—siguro ngata a, a ket dayta sobra a kinalukmegna iti makagapu a saan nga agpamaya. Pudno ngata a, a natabaannan ti matrisna?

Ay, saanko a maispeling!

Ngem adda rason ti inaunaanmi, ni Albert, a pageellekan ken pagkudkodan iti saan met a nagatel a tuktok dagiti makangngeg.

“Kasano koma nga agpamanada ket no tomboy nga aso!” Irason ni Albert.

Amaya, urayko la naibbatan ti kurkurabek a tinudok a kinalti a bagas ti kamotit wenno camote cue idi damok a mangngeg dayta a balikas ti inaunaak. Naltotanak pay. Adda ketdin tomboy nga aso met? Inrikiarko.

“Apay diyo mapalpaliiw? Mas kaay-ayona a kaangtot dagiti babbai nga aso ngem dagiti lallaki? Pasaray ngerngeranna dagiti lallaki!” Rason latta ti inaunaan.

Ngem babalawek met daytoy nga opinionna, ta kasano koma a maamoan, a ti maysa nga ayup ket maibilang a tomboy wenno bakla?

Aysus, alikuteg la unay ti imahinasion met daytoy nga inaunaak!

“Ala, ni papang, asino aya ti makaammo? No adda bakla ken tomboy iti tao, nalabit nga adda met ngata a, iti ayup. Ket ni Sultana iti maysa a pammaneknek!”

Ngem saanak latta a kumbinsido daytoy nga opinion ti inaunaak. Wen, nalabit nga adda met ngata a, posibilidad ti pattapattana, ngem dakdakkel nga amang ti pammatik a natabaan ni Sultana ti matrisna isu a saanen nga agpamaya.

Nupay kasta, agtultuloy latta nga inkam pakairanudan ti naidumduma a serbisiona. Ken nalawag a pammaneknek a ti aso, ti kangrunaan a gayyem ken mapagtalkan a gayyem.

Kas iti naminsan nga agalas dies ti bigat, adda ti nakatraysikel nga immay nagisursor iti lakona a malaga, ken nakadanon iti paraangan. Ket agsipud ta kalaklakok la unay ti sangapulo ket dua a tonelada a napusi a mais, nasken met a gumatang datao iti naimas a masida. Naimas a sigangen iti kamatis ti malaga ket dagiti dadduma, ituno wenno iprito nga isagsagpaw. Tallo a kilo ti imbagak iti aglako.

Idi naikilonan dagiti sadiwa nga ikan ken naisupot, inyawatna kaniak. Dagusko met nga impakagat ken Sultana ti pamitbitan ti plastik a supot ken binilin nga ipanna iti rabaw ti lamisaan a panganan iti kusina.

Uray la napanganga ti siddaaw ti aglaklako ken ti drayberna ti naimatanganda!

“Saanna a sidaen?” Masmasdaaw ti pamaketenen ngem natayag ketdi ken naraniag ti rupana ta managisem, ken agtayag ngata iti lima a kadapan ken pito a pulgada. Kayumanggi, a nalabit a taga igid ti baybay daytoy.

“Ay, saan. Uray karne. Naipaugalin kenkuana dayta. Saanna a kanen ti banag a saan a maibaga,” impalawagko. “No umisbo wenno tumakki ket sumrek iti CRmi ken isu pay a mismon iti agiplas.”

“Nagmayat metten! Babainsa? Ireserbaandak man met iti anaknanto ta gatangek. Mayat a pangalaan iti taraknen bareng no umala.”

Napaisemak. Adtoy manen ti kanayon a maibaga, ngem saan a pulos a matungtungpal. Ania ngata iti irasonko? Narigat met ngarud iti mangpaay iti rikna wenno mangpaay iti kalikagum ti maysa a tao, ta saan a maymaysa ti aldaw a kunada—a kayatna a sawen, a dumtengto met ti panawen a panagkalikagum: ket no ania iti inaramidmo iti padam a tao, maaramid met kenka. Isu a winenko lattan, a, basta la ketdi aganak. No aganak pay ni Sultana…

IV.

Iti maysa a bigat a pasado alas dies ngatan ti oras, ur-urnosek dagiti botbotelia, lanlandok, latlata, plasplastik, pinitpit a sim ken nagduduma nga urnong iti likudan ti balay. Agbalawak ta linawas nga umay aggatang ni Boy Muslim kadagiti junk ngem makabulanen, di met la umammingawen. Apay itan? Adda met ketdi pasaray maisar-ong a sabali nga aggatang, ngem kaykayatmi a lakoan (kasta met dagiti kapurokan) ni Boy Muslim nga asawa ni Simang—Onesima ti buniagna—a sigud a taga kabangibang a purok, ta naanus, naragsak ken naparato a kasarsarita. Nagaget pay ta no kasta a panagpaparut iti lasona wenno bawang, wenno panagbuburas iti mais, naynay a tangdanak a tumulong, ta isu pay a nayon ti mateggedanna met. Addaanda ken Simang iti lima nga annak, ken agnanaedda iti kabangibang a barangay. Saan a pudno a Muslim ni Boy Muslim, no di ket palayawna laeng, segun ken ni Simang. No ania ti rason a nakaalaanna dayta palayaw, saankon nga inusisa. Nagam-ammoda ken Simang idiay probinsia ti Rizal, a nagpaayan ti immuna a kas katulong iti maysa a kantina. Dita a nabukel ti labistorida.

When speaking of the devil, the devil appears. No asino kano iti pampanunotem, isu ti sumangbay. No maminsan a ket, adda met ngata iti kinapudnona daytoy? Wenno nairanrana laeng? A kas ita, napasangbayko ni Boy Muslim, a kas iti sigud, nakasakay iti top down a traysikelna a paggatgatangna iti junk. Agraraek iti panagpukkawna kaniak.

Napanak a dagus iti sangoanan iti balay tapno ayabak a bunagennan dagiti urnong. Ngem nagbalawak ta saan kano nga aggatang ita, ta nasakit kano unay ti kanigid a dapanna a natudok iti lansa. Agpalpalteg.

“Gatangem man laengen daytoy uken, ‘Nong Ben, ta innak man agpa-doktor. Agpasigak man a, manong.” Kunana ketdi, nga agpakpakaasi.

Idi miraek ti kanigid a sakana, limteg nga agpaysu. Simmangbay a dagus ti asik kenkuana, ket pinerrengko.

“Delikadon. Baka matetanoka. Agpadoktorkan a dagus.”

“Wen, ngarud ‘Nong. Isu a gatangemon daytoy uken. Lima a gasuten a, ta pangkakaasiam kaniak.”

Minirak ti uken: puraw iti panangipapanko, ngem nakadungdungrit daytoy, nagkuttong, a kudilnansa laengen ti nangbungon ti bagina ken arigna dinsa payen makatakder? Ti sugabba a dutdotna ket pagarupek a nagapunan iti adu a timel no dipay ket ampas, a. Ay, diak la agbibisin nga agtaraken iti kastoy nga uken! Amangan no agsakit pay datao iti daig a mangtaraken itoy.

Kinautko ti pitakak ket nangdutdotak iti nabukel a sangaribu a pisos ket inyawatko kenkuana. “Alaem daytoy. Ikaromto laengen, dua a lawas pay ngata, agpaburaksakton iti mais. Umaykanto.”

Pinidutna ti dungrit ken kuttongit nga uken, a dipay makagunayen ti panagkitak, ken pattapattaek a saanen nga umabot iti dua nga aldaw ket matayen daytoy. No marigatan sa payen nga umanges? Ginandatna a yawat kaniak.

“Saanen, alaemon dayta.” Inyatipak. “Agbiag ‘ya dayta ket agngangabiten!” Inkatawak. Kinudkodko ti di met nagatel a tuktokko.

“Napintas a puli daytoy, ‘nong. ‘Su ngarud a sika iti pangtedak…”

Essemmi met ketdi iti maaddaan iti taraken nga aso, nabayagen a kayat dagiti ubbingmi dayta, ngem awan met ita iti pangalaan. Ngem no daytoy a dungrit, kuttongit ken nakasingkawen ti natadem a kumpay ni Patay iti tengngedna iti taraknen, uray awan metten a, iti agtartaraken. Diak pay laeng met agbibisin a, nga agtaraken!

“Alaemon, papang, tapno adda met asotayo…” ni Albert, ti inaunaan, nga adda gayam iti asideg nga agpalpaliiw. Domingo ita, isu nga awan serrekda iti eskuelaan. Dagiti dua a kabsatna ken simmurotda ken baket a napan idiay tiendaan idiay ili.

“Ket no masaksakit ken matmatayen! No madamdama, makureten dayta!”

“Agbiag daytoy, ‘nong, agkakapsut ngata ta dipay nangan…” kinuna ni Boy Muslim.

“Gayam! Iti kapsutnan, dipayen makakaan!” Inggarakgakko. Ngem naklaatak pay iti inaramid ti inaunaan.

“’Mo ta siak iti mangpakan,” kinuna ketdi, innalana ti uken ken ni Boy Muslim ket sigagagren a simrek iti balay. Diak met nakatimek. Kinudkodko ti saan met a nagatel a tuktokko. Ania la ket ti anakkon, aya, agtaraken ketdin iti agngangabiten a matay?

Nagandar manen ti traysikel, ket nagpakadan ni Boy Muslim. Nabatiak la ket ngarud nga agmalmalanga!

Napanko kinita ni Albert no ania ti ar-aramidenna iti aso. Madama a paggasgatasenna ti uken babaen iti panangisawsawna ti paniona iti gatas iti baso sana pespesen iti pinangangana a ngiwat ti uken. Nalab-ay ti isemko a mangkudkudkod ti saan met a nagatel a tuktokko. Ti la ket masarsarakanen, apo!

Simmangpet dagiti agiina. Siraragsakda met ta naaddaandan iti taraken nga aso.

“No mabiag a, dayta!” Inngayemngemko ketdi ti naarunan a busorko. “Uray pupuotenyo ti kunak, saanen a mabigatan dayta, maungkelen!”

Ngem nabagas ti perreng ni baket kaniak, a pinasarunoanna iti ngilangil. A kasla dakkel ti pammabalawna ta diak man a pulos nga ited met ti uray no palpalawpaw koma a suporta kadagiti annakmi. Wen, aya?

“Agbisikletaka a mapan idiay ili, Albert,” kinuna ketdi ti inada. Nagtitinnaliawkami. Ania ngata met ti pampanunoten daytoy a bakbaketan, aya, nakunak iti nakemko. “Gumatangka iti purga idiay farm supply ta purgaenyo dayta, ta sumayaat ti bagina!”

“Dog shampoo ta digosentayo pay ken pulbos a kontra iti timel!” Innayon met ni Aprilene, “Kasta ti aramid ni Ma’am Liza iti asoda a ni Britney!”

Dagiti dua a lallaki iti siraragsak a nagdisnudo a mapan gumatang iti purga, dog shampoo ken kontra timel. Rimmuarak metten, mapanko laeng suknalan ti lasonaak no mabalinen a palayasan. Iti daytoy a situasion, awanen iti pagtaktakderak a kalintegan. Binay-ak lattan ida. Total isuda met iti agtaraken, saan? Ken wen, nalabit a husto a, ni baket, a nasken nga ited ti suporta kadagiti aramid dagiti annak.

Ngem idi nakaawidak, nadatngak manen dagiti agiina nga agpipinnapilit no ania ti ipanaganda iti uken. Pati pay dayta a banag, dida agkikinnaawatan? Napakudkodak manen iti saan met a nagatel a tuktokko. Ita laeng a naamoak a babai gayam ti uken.

Ti inaunaan, ni Albert, Christina ti irengrengrengna nga ipanagan ta inadawna kano dayta manipud iti nalatak a singer Christina Aguillera. Ni Aprilene, J-Lo met ti kayatna, manipud kano dayta ken ni kumakanta-artista a Jennifer Lopez. Ti buridek, Princess ti ipappapilitna ta isu kano ti prinsesa iti pamiliami. Aysus, ambisyoso met dagitoy nga ubbing, nakudkodko manen ti saan met nga aggagatel a tuktukko. Mabusorak man!

“Tapno awan iti riri, bay-anyon ta ni papangyo iti mangted iti naganna,” kinuna ti inada nga umis-isem. Pinasarunoan met dagiti tallo nga annakmi.

Didak man iramraman iti kalokoanyo, kunak koma nga idil-ag ngem amangan no ingilangilto manen ni baket a diak pay maited met ti suportak iti sangkabassit a pagragsakan dagiti annakmi. Agparparangen a siak ti kill joy wenno kontrabida. Madi a. Ala, wen, ited ti suporta kadagiti annak, ania ngarud.

“’Tay kiut a nagan, papang, a!” kinuna ni Aprilene, nga immarakop pay kaniak.

Ket amin a mata, naiturong kaniak. Agur-urayda iti sawek.

“Naggapu ken ni Boy Muslim dayta. Ti pangulo dagiti Muslim ket sultan, ngem babai met dayta a kunayo, di mabalin a…” Ket nakalablab-ay ti sanapsapko.

“Di Sultana, ta babai!” Inyagaw ni Aprilene.

Ket inayunanda amin dayta a proponer a nagan ti aso. Ket naayatan dagiti ubbing a nangpanagan iti Sultana. Lalo idi innala ti inada ti uken, intag-ayna ken kunana nga inyikkis: “Sultana!” Ket nagtitipat dagiti ubbing iti di mailadawan a ragsakda.

Nagduaak pay iti nangkudkod iti di met nagatel a tuktokko, ngem nairayoakon kadakuada ta umis-isemak metten.

KASTA TI pannakabuniag ni Sultana…@

I came to bring you

honor and glory

smile and hope.

You stayed with me

through my tribulations

my laughter and tears.

I tried to hug you

but you were not able to hug back.

I tried to smile through my tears

Tried to be strong for those you left behind

Tried to maintain my fighting stance

for the hundredth time in my life.

Hid behind the echoes of silence

the uncried tears

the unsung melody

the memory of no words to say,

Farewell…

To the most beautiful woman

in the world to me.

Until we meet again.

(For Nanay…2 months after)

Forgotten smiles

Empty laughter

Tears trapped

in silence

Scenes blurred

in confusion

Memories flashed

in crescendo

Until the tears flowed

the silence understood

the memories gradually faded

into nothingness.

Until the seeds of love

bloomed in my life’s garden

the stars of acceptance

lit my night sky

the rainbow of hope

colored my sky

after the rain.

(For Nanay)

(because it’s election period once more…)

‘Tis the season of choice

the time when they roam around with amity

behind their social facade

a state of agog their audience display

when affable they seem on stage

they talk of nothing but allotting a portion of their earnings

for the economically-deprived, they say

they speak of nothing but releasing the nation

from the chains of poverty and war

Some audience members are in a state of quandary

they seemed perplexed and so try to affront and daunt them

for these members have doubts and qualms

thinking that they will be people in yoke

people in bondage to poverty and war much more.

Sure, ‘tis the season of choice

when some of the audience know nothing

of the snakes’ schemes in the offing

‘Tis the season of choice

when some of them know nothing

of the pirates’ ace maneuvers to rob the nation

‘Tis the season of choice when others see their false dominion

their bedraggled images behind their plush appearances

their infamy and gluttonous acts

when they are already in eminence on the throne…

Now, where in the world is the tranquility they promised?

Where is the abundance they planned to set ablaze?

In their zeal to acquire power, fame and fortune,

they have forgotten how to be what the people expected them to be…

they became buccaneers of the sea

and anacondas of the land.

(first appeared in “Tugatog”, 2009)

It all started a long time ago.  I never had to struggle for the right words to use in writing.  They all just come out when I want them to.  I’ve always been good with words.  God gave me the gift of language.  He just didn’t shower me with much confidence to use this gift both in oral and written form but from time to time, this natural gift just comes out.

Long ago, I created my own fantasy world.  This is my gift of dreams and imagination.  “I have always been a dreamer”.  Sometimes, I am a teacher, speaking in front of my beloved students.  Oftentimes, I am a singer, singing my heart out, eventhough I never dreamed to perform on stage.  For a while, I’ve been an actress and a dancer, applauded by the crowd.  I’ve flown into space in a capsule and captured the beauty of outer space, of the galaxies, in my photographs.  I’ve drawn the waterfalls, painted the meadow of flowers and sketched the lady in the street.  I’ve handled my own book and gift shop and volunteered in the remote areas of the country to help the less fortunate ones.  And I’ve seen my own books being bought by a lot of people frequenting the bookstores nationwide.

Yes, I have always been a dreamer.  I’ve created my own fantasy world.  I’ve created a happy family of my own—three kids fathered by the man I love.  I’ve built a lot of foundations for the people out there, extending their hands, reaching out for people like me, ready to help…for people like me, given the gift of compassion.

I’ve been here, there and everywhere.  I’ve created a lot of different worlds in my mind.  But they’re only in my mind.  I could never really tell the future.  I am not God.  Yes, I have the gift of strong intuition.  I could easily tune in to people and animals.  I could see the truth in their eyes and in their words and in their actions.  I could always feel what’s coming to me and what’s going to happen, but only God holds the future.  I should always be ready for anything.  I must face the future confidently…and with dignity.

The world is full of beautiful things.  Life is full of uncertainties.  We make plans.  We dream.  We reach for our goals.  We practice determination, discipline, faith and confidence but sometimes, things turn into nightmares.  Our ambitions seem too far.  The stars seem less bright and farther up in the sky.  “We walk the boulevard of broken dreams”.  Our faith crumbles.  The crystals of our life shatter into a million pieces.  We feel we could never pick up the pieces again.  Our life looks like a puzzle.  We feel tired, broken and used.

But nobody said that life will be fair.  God intended it to be—for us to have a life of hardships and trials for us to learn to trust Him.  We may never understand His reasons but He is a just God.  He knows what’s good for us.  We just have to follow His will and be contented with what we have, constantly thanking Him and continuing to reach our goals…still dreaming and reaching for those stars.  “They would never really be far”.   They’re just there shining brightly over us.

Life is beautiful.  Even with all our sufferings, we would never really be alone.  We must learn to search our hearts, ease up our minds, look into our souls.  Nothing is certain in this world but God’s love.  Life is full of uncertainties, but if we will look into ourselves, we will find the happiness we are looking for.  It’s just inside us, together with God.  “With all its sham, drudgery and broken dreams, it is still a beautiful world”.

Yes, I have a lot of gifts, and these gifts must be shared to others.  For gifts are meant to be shared, or they will mean nothing.  That’s why I thank God for all my gifts, but most of all, I’m grateful to Him for giving me the gift of understanding because now, I realized, everything stems from this.  Because I’ve learned to understand…I learned to accept, to be confident, to have courage, to be humble, to have faith, and the greatest of all these is…I learned how to love…because this is the greatest gift—LOVE.  Without love, it is not a beautiful world.  Without love, I am nothing.

(first appeared in “Tugatog”, 2009)

NAIMBAG nga agsapa kadakayo amin gagayyem, mamanang, mamanong, aading, ken kamannurat!

Daytoy ti maikadua pay laeng a pannaki-GUMIL ko iti unos ti panagbiagko. Idi damo, mapan a duapulon a tawen iti napalabas, idiay San Fernando, La Union iti tawen 1993 wenno 1994. No idi, maysaak kadagiti agdadamo met a napasnek a dumdumngeg kadagiti lecture dagiti bangolan, ket ne ay, ita, maysaak metten kadagiti agsao. Ania kadi ti napasamak ken nagapuanak iti duapulo a tawen ta apay nga addaak metten ditoy sanguananyo a kas kadagiti nagsasao metten wenno nagleklektiuren ditoy. Padasek ngarud iti mangibinglay met dagiti naadalko ken napadasak iti panagsurat manipud iti naudi a yaatendarko ditoy.

Nagsursuratak met kadagiti sarita, sumagmamano a daniw ken maysa nga ababa a nobela para iti Bannawag, ngem apay ta pagam-ammuan ket nailiniaak metten iti panagsurat iti salaysay? Nangrugi ngamin daytoy idi 2006, wenno iti panawen a nabara nga isyu ti impeachment ni Gloria Macapagal Arroyo. Inlawlawagko daytoy a kas iti naadalko iti eskuela ken dagiti nabasbasak iti diario ken iti bukodko a pagtaktakderan; ket dayta, nakaaramidak iti maysa a political essay a kas iti nayatang a topiko kaniak ita nga agsapa. Kalpasanna, nagsuratak manen maipapan iti cha-cha, wenno charter change, ken napasarunuan daytoy iti adu pay nga artikulo mainaig kadagiti nababara nga isyu politikal iti pagilian, agingga nga iti diak napupuotan, nagbalinakon a regular nga agsursurat iti Bannawag.

Sakbay nga ituloyko, kayatko man nga ibinglay ti naadalko iti maysa a sinurat ni George Orwell, ti nalatak a Briton a nangsurat iti Animal Farm ken iti 1984. Kunana a malaksid iti rason nga agsurat ti maysa a tao tapno adda pagsapulanna, uppat laeng ketdi ti nabatad a motibo ti maysa a tao tapno agsurat wenno agbalin a mannurat, partikular iti prosa.

Umuna, kunana, isu ti sheer egoism. Wenno agsurat ti maysa a tao tapno ipakitana a nasirib daytoy, tapno magun-odna iti panagraem dagiti kapatadanna, tapno mapagpapatangan iti gimong, ken tapno malaglagipdanto uray isun ti pumusay. Ala, ipokritokayo, no diyo ibaga a saan a motibo daytoy, ken nabileg ketdi a motibo. Ta agpayso met a kaaduanna kadagiti serioso unay a mannurat dagiti makunkuna a self-centered wenno dagiti laeng bagbagida ti pampanunotenda, wenno dakkel dagiti ego-da, kas kunada man, uray pay bassit-usit laeng ti maganganarda a pinansial a pabor iti panagsursuratda.

Ti maikadua, isu ti kunana nga aesthetic enthusiasm. Daytoy man ti naganat a panangipakita ti maysa a mannurat iti kinangayed ti marikriknana, ti mapadpadasanna wenno ti makitkitana iti aglawlaw. Ket kayatna nga iparikna met dayta a padas kadatayo babaen ti panagsuratna. Isu a nagmayat dagiti pilienna a balikas, ken panunotenna a kanayon a maibinglayna dayta a kinangayed. Saan met ketdi a kankanayon a makita daytoy a motibo kadagiti adu a mannurattayo.

Ti maikatlo isu ti historical impulse. Daytoy ti gagem ti maysa a mannurat a manganag iti aglawlawna, ti mangbirok no ania ti kinapudno iti agdama a kasasaad ti biag wenno panawen, ket isuratna daytoy tapno adda pakalaglagipanna ken dagiti sumaruno nga henerasion. Daytoy ti masansan a motibo dagiti agsursurat kadagiti biograpia, ti pakasaritaan iti bukod nga aglawlaw, ken ti agsurat maipapan iti kultura ti paggapuanda a lugar.

Ken ti maikapat, nga isu ti pangituloyak iti patpatangek, ket isu ti political purpose. Inaramat ni Orwell ti balikas a politika iti nalawa a kaipapananna. Isu daytoy ti kunana a panggep ti mannurat nga iturong ti lubongna iti bukodna a wagas, nga mangguyugoy kadagiti tattao iti kayatna a klase ti gimong ken no ania dagiti rumbeng a gun-oden wenno ipinget dagitoy nga irupir. Adu ketdi kano kadagiti sinursurattayo iti adda latta makunkuna a political bias, wenno adda pilpilientayo a partido wenno suli ti maysa nga isyu. Daytoy ti panangiselseltayo kadagiti bukodtayo nga opinion iti pabpaborantayo a tao, isyu wenno kapanunotan. Ket iti daytoy a maikapat a motibo ti nagpalatak ken ni Orwell a kas mannurat iti henerasionna. Wen, ta inaramatna ti panagsursuratna iti politika a kas arte wenno napintas a prosa a saan laeng a manglinglingay no di pay mangguyugoy iti publiko iti kayatna a klase ti gimong wenno gobierno, a kas iti sinuratna nga Animal Farm. Estoria daytoy dagiti ayup a kasla tao nga agsao ken aggaraw, ngem maysa gayam daytoy a klase iti nabileg a political writing. Ipakitana ti panaginnagaw iti bileg, ti panagrebelde ken ti panangrugi iti panangagum iti turay; a ti dati a rebolusionario, sidaen met laeng ti sistema.

Ket inayonko, a no agbalin a politiko ti maysa mannurat, agtaud daytoy iti nawaya a kapanunotanna. Awan ti sabali, uray asino ditan a politiko ken nangato nga opisial, a mangdiktar iti isuratna. Makiraman iti gimongna, wen makipinnulitika met daytoy, ngem iti bukodna a wagas ken panggep.

Mabalin ngarud a ditoy ti nangadawan ti temami a tallo nga umuna nga agsao ita iti panel: Ti Mannurat ken Dagiti Isyu ti Kagimongan. Ta iti biang ti maysa a mannurat, saan laeng koma a para iti bagbagina ti suratenna, makibiang met koma iti aglawlawna, iti gimongna, makipinnolitika no kasapulan, ngem iti wagas a saan koma a mangpakaro ti situasion.

Panagsurat iti political essay ti naited kaniak a topiko. Ngem apay a political essay? Ken apay a kasapulan ti mannurat nga agsurat iti maysa a political essay?

Umuna unay, ania kadi ti masasao a politika. Iti nadaras a kaipapananna, maipapan daytoy iti ania man nga aramid a mangipataray iti gobierno, wenno ania man a debate wenno risiris kadagiti kameng ti partido politikal, wenno asino man a kayatna iti makiraman iti pannakaipataray ti gobierno, wenno ania man nga adda pakainaiganna iti panagpanggep a maaddaan iti bileg. Nasaknap ngarud ti sakupenna no politika ti pagpapatangan, a kas iti nadakamaten ni Orwell.

Ngem ania kadi met ti essay wenno salaysay?

Ti panagsursurattayo iti Iluko, agpada a salaysay ti awagtayo iti essay ken feature. Ta nalaka nga ibaga a no saan a piksion daytoy, maysa ngarud daytoy a salaysay. Nalaka a matikawtayo ti pannakaaramat dagiti dua a balikas, essay ken feature, gapu ta arigna agpada met ngamin ti kaipapananna. Ngem no anagentayo a nasayaat dakkel ti pagdumaan dagiti dua. Ti feature article, kadawyan nga ababa daytoy ken panangiladawan laeng iti maysa nga isyu iti agdama. Isu a no maminsan adda mabasayo iti Bannawag a suratko maipapan kadagiti artista, pakasaritaan ken dagiti sports a kas iti pannakiboksing ni Manny Pacquiao, ken no ania ditan a general-information article a kas iti kasasaad ti panawen wenno didigra. No kunatayo ngarud a feature article ti maysa a sinurat, espesial daytoy nga artikulo iti maysa a pagiwarnak wenno magasin. No saan a news report, saan nga editorial, ken saan a kolumn, sigurado la ketdi a feature dayta. No kunatayo, i-feature-mo man iti Bannawag ni kastoy a politiko, kayatna a sawen, iplastartayo babaen ti maysa nga artikulo ti ania man a napateg nga impormasion iti dayta a politiko kadagiti pahina ti magasin.

Kadawyan nga at-atiddog ti essay ken mangtaming daytoy kadagiti pasamak wenno konsepto para iti maysa a unibersal a tema. Unibersal, kunatayo, ta saan laeng a naiparnged iti agdama nga isyu, no di ket agtalinaed a mayannatup iti panawen (relevant) ti temana. Isu a mairaman ti essay a kas literary piece; idinto a ti feature article, a kas paset iti journalistic writing.

Ken maysa pay a paggidiatanda, napateg ti konklusion iti maysa nga essay. Ta daytoy ngarud ti mangbukel ti sukog ti maysa a sinurat, kalpasan a maiparang ti tema ti artikulo iti damo a paset ken ti pannakawarwar dagiti kapanunotan iti tengnga wenno kangrunaan a bagi ti sinurat. Nupay kompleto iti pasetna ta adda rugi, tengnga (bagi) ken udina, saana a nasisita ti konklusion ti maysa a feature article. Ti napateg, makaay-ayo wenno nakalallagip dagiti maudi a pasetna.  

Dakkel met ti paggidiatan ti salaysay ken ti opinion essay a kas kadagiti linaon dagiti kolum wenno editorial. Maysa ditoy ti panggep. Ad-adda a mangipaay iti kapanunotan iti maysa nga isyu ti opinion essay wenno kolum ken mas a personal ti pannakatrato wenno pannakatamingna. Adda met paggidiatan ti salaysay ken ti sarita wenno piksion; pudno dagiti datos iti salaysay idinto a masansan a bunga ti imahinasion wenno saan a pudno dagiti datos ti piksion.

Ngem para iti daytoy a panggeptayo, pagkaysaentayo nga awagan ti feature ken essay a kas salaysay.

Mabalin nga addaanka ita ti basic knowledge iti panagsurat ken addaanka pay iti nabeggang nga essem nga agikur-it iti kayatmo nga ibaga. Ngem saan pay a kompleto daytoy agingga a maragpatmo iti kunkunada a technical knowledge, wenno kinasiglat a mangipakat kadagiti teknikal nga aspeto iti panagsurat iti salaysay, kas koma iti umisu a pannakaaramat dagiti kasapulan a ramen daytoy a kas iti lengguahe, panggep (purpose) ken dagiti manamnama a mangbasa ti sinuratmo. No awananka iti technical knowledge iti panagsurat, kayarigan ti maysa a tao a nupay kompleto iti landok, kayo, haloblaks ken dadduma pay a kasapulan nga agipatakder iti balay, ngem awan met ti ammona iti panagbangon iti balay, nasaysayaat laengen a lipatennan ti panggepna ta sigurado a saan a nasiken ti bangonenna, wenno nagalas ti itsurana, ken no kayatna nga ilako daytoy, awan ti mayat a gumatang.

Iti daytoy nga henerasion dagiti ubbing, manmanon iti agbasa ta kaaduanna iti agbuya laengen ti telebision wenno agay-ayam iti computer. Kadagiti babbaro ken babbalasang, ken wen, uray pay dagiti ubbing a dina pay ammo ti laud ken daya, agusarda kadagiti Facebook wenno ania ditan a social media a paginteresanda. Narigat ngarud ti mangawis kadagiti agbasa iti suratentayo. Ket anianto langen no Ilokano ti masurat, nga akuentayo, a dida met naisansanay a basaen? Rumbeng ngarud nga adda basic wenno pangrugian nga ammom maipapan iti panagsurat iti Iluko.  

Ditoy met ngarud a sumrek iti teknik wenno estilo. Apay a ni daytoy a mannurat napimpintas ti suratenna ngem iti maysa. No koma potahe, agpayso nga agpareho ti maidasar ngem apay a naim-imas ti pannakaluto wenno templa ti maysa a nagluto ngem iti sabali. Gapu daytoy iti teknik, estilo wenno bukod a panangtratar iti suraten.

Iti ababa a pannao, panunotem a kanayon dagiti agbasbasa iti suratem nga artikulo. A kas met iti panangpanunot ti kusinero a mangpaimas iti lutuenna. Ket no adda idasarmo a kapanunotan a baro wenno kontra iti mayoria, wenno adda pabpaboram a partido politikal, ammuem a sensitibo dagiti agbasbasa dagiti kastoy a banag. Tapno makumbinsirmo ngarud ida a mangawat iti ibagbagam ken ayonanda ti pagtaktakderam, nasken a nasiken dagiti argumentom ken adda dagiti pagibasaran wenno nagtaudan dagita nga argumentom. Ngem iti laksid dagitoy, masapul nga adda met orihinalidadmo nga agsurat. Saan koma a kinopia lattan dagiti kapanunotan nga idasarmo. Uray pay kapada unay ti kapanunotam ti ibagbaga ti maysa a sinurat, saan a nasayaat a bagkatem lattan daytoy nga iselsel iti sursuratem. Rumbeng nga ammom ti epektiboa pannakaaramat ti paraphrasing.

Uray daanen ti tema, rumbeng latta nga orihinal ti pannakaiparangna. Ta no saan, kasla ul-ulitem laeng ti naisuraten dagiti immun-una ngem sika. Rumbeng ngarud nga adda kabarbaro nga idasarmo. Kas pagarigan, maipanggep ti eleksion, ania ti baro nga ipakitam ditoy? Iti biangko, masansan nga usarek ti nabara nga isyu a kasla anchor, wenno angkla, a pangiparngedak iti kayatko a suraten. Kas iti isyu ti political dynasty, uray daanen daytoy a topiko, rumbeng nga adda baro nga ibagam wenno ilawlawag iti readermo. Napateg ti orihinalidad a kababagas wenno ramen ti maysa a salaysay, ket magun-od laeng daytoy ti maysa a mannurat babaen ti naundayen a padasna iti biag wenno iti panagsursuratna.

Kasano ngarud ita ti agsurat iti political essay?

Awanen iti kasasayaatan ditoy no di ti nalawag a panangiparang kadagiti argumento iti maysa nga isyu ken pudpudno dagiti facts wenno detalye a pangsarapam kadagitoy. No agsuratka ngamin iti kastoy nga essay, adu, narikut ken agsasanga dagiti isyu ken argumento, ket agsadag ngarud ti amin iti kinasiglatmo nga agpili iti kasapulam a detalye iti sursuratem tapno naur-urnos ti panangidatagmo iti kapanunotam.

Umuna nga addang isu ti background reading ken panagsukisok.

Nasken nga adda ammom maipapan iti isyu a suratem. Nabasbasamon daytoy iti diario, nabuyamon iti telebision wenno nangnangngegmon iti radio, ken nabasbasamon kadagiti news website wenno uray iti Facebook. Kalpasanna, piliem no ania ti anggulo wenno tema ti suratem, ket ditoy ti pangrugiam nga agsukisok.

Ngem nasaysayaat unay no ti agsurat ti maysa a topiko ket eksperto ditoy. Kas pagarigan, ad-adda a nakapapati (credible) ti artikulo maipapan iti medisina no adda personal nga ammo ti nagsurat wenno background-na maipapan iti medisina. Kasta met ti maipapan iti linteg, nasaysayaat no abogado, wenno nagadal iti abogasia ti agsurat kadagiti kastoy nga artikulo. Ngem no mainaig iti politika, adda la ketdi kayatmo nga ibaga, ken ammom nga ibaga ti kayatmo, kualipikadokan nga agsurat.

Maikadua, piliem a nasayaat dagiti masukisokmo.

Napateg daytoy nga aramid ti maysa a mannurat, aglalo dagiti saan a piksion a kas iti salaysay ti sursuratenna. Nagpateg ngamin ti kredebilidad iti panagsurat, ket magun-odmo dayta a kredibilidad no pudno wenno umisu dagiti datos nga iparangmo. Iti ania man nga isuratmo nga impormasion, no kasapulan, ikanayonmo nga iraman wenno dakamaten ti nagtaudanna dayta. Daytoy ti pagbutbutngak iti kabayagen a panagsursurako iti salaysay, ti kunkunada a maputokan iti kamali a datos wenno impormasion. Armasam ngarud ti bagim kadagiti kadawyan a ramit ti maysa a journalist nga agurnong kadagiti impormasion: interview, observation, ken, wen, kas ‘tay nasaon, background research.

Nasayaat unay a pangsuporta iti argumento ti panangusar iti opinion wenno kapanunotan dagiti mararaem nga historiador, akademiko, ken eksperto kadagiti bukodda nga inadal wenno trabaho. Nupay kasta, saan met a nasayaat a puro binulodan laengen dagiti kapanunotam, ta no kasta laeng met ti wagasmo, ad-addan nga agparangka a reporter ngem maysa mannurat iti salaysay. Nasken nga uray iti ania a wagas, mayallatiwmo kadagiti agbasbasa ti pagtaktakderam iti maysa nga isyu. No maminsan, saan a direkta daytoy, ta maiparikna met daytoy babaen ti panangiparangmo wenno ti presentasion dagiti datos wenno argumentom.

Maikatlo, ti panagplano wenno panagaramid iti balabala iti panagsurat.

 Adda kenkan no ania ti sukog, kaatiddog, ken raman ti suratem. Ngem umuna unay, rumbeng nga iti rugina pay laeng naplanomon daytoy a suratem. Makatulong ngarud ti panagusar met kadagiti outline, nangruna no mangsuratka kadagiti isyu a kasla nagudua dagitoy kadagiti agsungani a kangrunaan a kapanunotan.

Ilistam no ania dagiti argumento iti agsumbangir a partido, anagem dagitoy, ket ammuem no ania kadagitoy ti ad-adda a mangpatibker ti bukodmo a pagtaktakderan, ket ditoy metten ti pangrugiam a mangisurat iti kayatmo.

Madlaw dagiti sinurat nga awan wenno saan a nasayaat ti pannakaplanonada ta nakiro ti pannakaidatag dagiti argumento ken saan nga agsusurot pannakaiparang dagiti impormasion.

Maikapat, ti panagsurat wenno writing proper. Ammuem ngarud dagitoy a tips.

Rumbeng a nalag-an wenno nalaka a basaen ken maawatan ti rugi ti artikulo. Iti kasta, nalaka met a maawis ti interes dagiti agbasbasa. Ta sayang laeng ti atiddog nga artikulo, uray pay makaay-ayo koma dagiti kayatmo nga ibaga, no damo pay laeng ket dimo nabaelan nga awisen ti interes dagiti agbasbasa. Mabalin nga ibbatanda ti basbasaenda. Nagpateg ngarud ti umuna a parapo ti maysa nga artikulo. Daytoy ti mangiturong dagiti agbasbasa agingga iti ungto ti sinuratmo.

Ti umuna a parapo ti maysa nga ordinario a salaysay, nupay a saan a nagaramat iti 5 W ken 1 H, napateg nga itundanaka agingga iti ungto ti artikulo. Ta ammotayo met a gapu iti kaadun ti media a pagtaudan dagiti impormasion, manmanon ti agbayag nga agtugaw tapno agbasa. Isu a napateg a maguyugoy a dagus ti interesda.

Nagpateg met ti paulo ti artikulo a pangawis ti atension dagiti agbasbasa. Dakkel ngarud karit para iti mannurat iti panangpanunot iti maysa a paulo wenno titulo nga ababa ngem nalaka a mangawid ti imatang dagiti agbasbasa. Epektibo man ti panagaramat kadagiti naangaw a balikas, wenno pun iti Ingles.

Ken wen, apay a parigatem dagiti agbasbasa a manganag iti sinuratmo (ta saan met a piksion daytoy; ngem uray pay piksion, napateg latta a ramen ti kinasimple, kinaababa ken kinabagas)? Ta no feature article, kunatayo, mangilawlawag daytoy ken mangiparang iti sabali a wagas iti maysa a damag wenno impormasion. Ngarud, agtalinaed a kasta ti panggepmo: ti mangilawlawag. Nupay kasta, amangan no ti sobram a mangyababa ken panagbalinmo a simple ti sinuratmo, malibtawam wenno ma-editmo dagiti napapateg nga impormasion. Awan dumana ti panagluto iti pinakbet ,a gapu ta agin-inuttayo, kissayantayo ti rekadona a nateng. Ay, saanen a pinakbet no kasta.Ti importante iti panagsurat, magun-odtayo ti ababa ken nabagas nga artikulo. 

Dagitoy man laeng met dagiti mabalin a panunoten tapno makaaramid iti epektibo nga ending wenno paggibusan ti suraten a salaysay: (1) uliten ti tema ti artikulo; (2) agaramat kadagiti makapakatawa nga anekdota; ken (3) mangibati iti balakad wenno ballaag nga aggapu iti sibubukel a kapanunotan ti artikulo.

Maikalima, basaem ken aturem a nasayaat ti sinuratmo.

Daytoy ti kanayon nga ibagbagada iti panagadaltayo iti panagsurat nga “edit your work.” Adda pay nagkuna iti kastoy: Write your first draft with your heart, re-write with your head. Isu ngarud a naimbento dagiti balikas a rough draft, first draft wenno second draft, tapno adda gundawaymo a mangatur ken mangpapintas ti sinuratmo. Makitam ngamin ditoy dagiti kamali iti gramatika, dagiti nakiro a parapo ken ti pagkuranganna iti sursuratem.

Uray nalpaskon a masurat ti artikulok, agkiddawak pay iti editor, no mbalain, iti pawayway nga oras nga isubmitirko daytoy. Wen ta idalusko met, ken idalus a nasayaat. No mabalin, diak kayat nga ibbatan ti trabahok nga adda pagkunaanna. Mamatiak ti kuna ti maysa nga autor a no ti binasam nga artikulo ken nakalaklaka a maawatan, dakkel la ketdi ti rigat ti nagsurat tapno aramidenna a kasta. 

Kas tay kunadan, awan ti wagas a mangipasingked ti panagbalinmo a nalaing wenno naballigi a mannurat iti political essay wenno ania pay a klase ti sinurat. Ta uray adda dagitoy a wagas, addang a suroten, wenno teknik a mangsaranay kenka iti panagsuratmo, agsadagto pay laeng dayta iti imetmo a bokabulario, kasariwawet ti panagpampanunotmo, ken kalawa ti ammom kadagiti isyu iti aglawlaw. Ken kangrunaanna, kasapulan ti anus ken adu a padas wenno panangpadas nga agsurat. 

Kas tay kunada pay, paset ti panagsurat iti panagbasa. Wenno awan ti tao nga agsurat iti political essay no saan a regular nga agbasbasa kadagiti diario wenno magasin.

Sadino ngarud pay ti mabalin a pangisabmitanyo kadagiti sinuratyo a political essay, malaksid iti Bannawag? Adda met dagiti community papers iti lugartayo, ken adda met dagiti website nga agkiddaw kadagiti kastoy nga essay, ti Iluko man wenno English. Ken wen, mabalin met iti bukodyo a blog, wenno uray pay iti Facebook. 

Naimbag nga aldawtayo amin amin! 

[Nasurat para iti Diskusion iti Panel: Ti Mannurat ken dagiti Isyu ti Kagimongan, iti Dap-ayan 2013: Maika-45 a Komeprensia Nasional ti GUMIL Filipinas, a naangay iti Gonzaga People’s Gymnasium, Gonzaga, Cagayan idi Abril 20, 2013.]

The world I want is one where there is love and compassion, respect, equality and transparency. A world where citizens are free, healthy, educated, critical thinkers, and have equal opportunity to good jobs and access to healthcare.

Right now, we live in a world where many people can only dream of having their basic needs met. There are many wrongs that need to righted in order for us to get closer to creating the world we want and deserve.

To get closer to this world for the future, these are the six things I think we should prioritize ( of the 16 priorities by United Nations).

An honest and responsive government. It is the government’s supreme duty to protect the rights of its people, and respond to their needs. Only an honest and responsive government can do that. We need governments that are accountable and transparent, for only such type of government can prioritize all the other needs of its people, among them education, nutritious food, safe environment, access to healthcare, and many more.

Better education. Education is empowerment. It is key to making informed decisions. It produces critical thinkers and skilled and involved people. Finally, education is key in ending poverty and many of the world’s social ills.

Better healthcare. It is cliche, but the adage “health is wealth” remains true. Two years before the reckoning of the MDGs, healthcare remains an important issue. Let us take a look at these data from the 2013 WHO Report, quoted verbatim.

Mortality among Children under Five. “Globally, significant progress has been made in reducinglevels of mortality among children under five years of age. Between 1990 and 2011, under-five mortality declined by 41% from an estimated rate of 87 to 51 deaths per 1000 live births. Despite these successes, it is also clear that the current rates of decline remain insufficient to reach the global target of a two thirds reduction in 1990 levels of mortality by the year 2015.” (WHO 2013 Report)

Malaria. “About half the world’s population is at risk of contracting malaria, and an estimated 219 million cases of malaria led to 660 000 deaths in 2010.” (WHO 2013 Report)

Tuberculosis. “The annual global number of new cases of tuberculosis has been slowly declining since 2006, and between 2010 and 2011 the number of such cases fell by 2.2%. Mortality due to tuberculosis has also fallen by 41% since 1990 and the world is on track to reach a 50% reduction by 2015.” (WHO 2013 Report)

HIV. “In 2011, an estimated 2.5 million people worldwide were newly infected with HIV – over 20% less than the 3.2 million people newly infected in 2001. During the same year, an estimated 1.7 million people died from AIDS-related causes worldwide – 24% less than in 2005. Approximately 69% of all those living with HIV are in sub-Saharan Africa with the same region accounting for 70% of all deaths from AIDS-related causes in 2011.” (WHO 2013 Report)

Scarcity of Medicine. “Many people continue to face a scarcity of medicines in the public sector, forcing them to the private sector where prices can be substantially higher.” (WHO 2013 Report)

“Given the very short time which now remains before the end of 2015, it is becoming ever more apparent that, despite the significant progress made, much will need to be done if the health-related MDGs are to be achieved. At the same time, great efforts will also be needed well beyond 2015 as the world faces up to the new challenges to be faced in sustaining and measuring meaningful progress, for example in the areas of ensuring access to safe drinking-water and basic sanitation.” (WHO 2013 Report)

Action taken on Climate Change. Science shows that indeed, global warming is happening. Now. We are now experiencing extreme changes in the climate. Moreover, different parts of the world now experience “weird” weather phenomena, many of which haven’t happened in recent memory. It is time that governments across the globe make the necessary steps to mitigate the damage we have done to our environment. Doing so will not only save the planet, but also many lives, and our livelihood. In short, acting on climate change = saving lives, saving the environment, protecting our livelihood. We cannot go wrong if we choose to save our planet.

Affordable and nutritious food. No one deserves to be hungry. No one.

Better job opportunities. Having good jobs will lead to self-sufficient people, and will effectively reduce poverty and hunger.

So there you go, the things I think the United Nations should prioritize to help us achieve the world we deserve. How about you? What do you think should be our priorities?

Let your voice be heard. Vote HERE!

GUMIL Filipinas, the umbrella organization of several GUMIL chapters in the country and abroad, will hold the 2013 Pasnaan on May 29-31, 2013 at Doña Josefa Edralin Marcos Elementary School, Currimao, Ilocos Norte.

Now on its fourth year, Pasnaan 2013 is a literary workshop intended help amateur Ilocano writers better their craft. It is conducted annually in partnership with the Department of Education (Ilocos Norte), Bannawag Magazine, and GUMIL Ilocos Norte, with funding support from the National Commission for Culture and the Arts (NCCA) and private patrons.

For this year, the chosen fellows are: Alain Fontanilla Razalan (short story for children), Io M. Jularbal (short story), Sheila Mae Ricarze (short story), Gorgonia B. Serrano (short story), Rosario A. Bingayen (poetry for children), Mercy Vergara Yabes (poetry), Rhea Rose D. Berroy (poetry), Florenda Limog Pedro (poetry), Roselyn Carillo Campano (poetry), and Romnick Mahor Asuncion (poetry).

This year’s panelists include: Juan S.P. Hidalgo, Jr., Cles B. Rambaud, Juan Al. Asuncion, Daniel L. Nesperos, Joel B. Manuel, Estella B. Guerero, John Buhay, and Roy V. Aragon.

Philippine Business for Social Progress (PBSP), principal recipient of the TB component of The Global Fund to Fights Aids, Tuberculosis and Malaria (TGFATM), invites all Filipinos of any age and residing anywhere in the Philippines to join the TB-Free Philippines Photography Contest 2013.

The contest runs until 20 August 2013. The first placer will win P20,000, while the second and third place winners will receive P15,000 and P10,000, respectively. Nine consolation prizes of P2,000.00 each will be given to deserving entries.

Photo entries should show any of the following themes/messages:

a. TB can be cured.

b. TB care is free and readily available.

c. Former TB patients have productive, healthier lives after being cured.

d. Anyone can have TB, not just the poor.

e. Stronger partnerships from different sectors can help in eradicating TB.

f. Correct understanding of TB is the first step to getting better.

Entrants may submit a maximum of three photographs, but may win only one award. In case an entrant wins more than one prize, the entrant will be awarded the higher prize.

Employees of PBSP, Global Fund TB Grant, and PBSP-GF Sub Recipients and their relatives up to 2nd degree of affinity and consanguinity are ineligible to join this contest.

Please read the complete contest rules in the PBSP-GF website: http://www.pbsp.org.ph/globalfund/?p=598.

For inquiries, contact Sherma E. Benosa at telephone numbers (02) 527-7741 to 48, or via email: sherma.benosa@gmail.com.

ONE NATION, MANY LANGUAGES: A PRIVILEGE SPEECH BY THE HONORABLE REPRESENTATIVE MAGTANGGOL T. GUNIGUNDO I IN COMMEMORATION OF BUWAN NG WIKA 2013 (August 5, 2013)

Ginoong Ispiker, bilang paggunita sa Buwan ng Wika, nais ko pong talakayin ang tungkol sa estado ng mga lengguwahe ng ating bansa at ang tungkol sa ahensyang inatasan upang pangalagaan ang mga ito.

Gusto ko pong magsimula sa mga pangalang “Tagalog”, “Pilipino”, at “Filipino”, Ginoong Ispiker. Makailang beses na rin nating binagu-bago ang pangalan ng ating pambansang wika nang hindi naman naiiba ang esensya nito. Sa mga paaralan, tinuruan tayo na ang “Tagalog / Pilipino” ay tumutukoy sa dating pambansang wika na ang basehan ay Tagalog lamang. Tinuruan din tayo na ang “Filipino” naman ay ang kasalukuyang wikang pambansa na nakabatay sa lahat ng wika ng Pilipinas.

Parang may mali sa ganitong mga haka-haka, Ginoong Ispiker.

Kumbisido ako, Ginoong Ispiker, na ang “Tagalog”,“Pilipino”, at “Filipino” ay iisang lengguwahe lamang. Bakit ko po nasabi ito? Ito’y sapagkat malayang nagkaka-intindihan ang mga nagsasalita ng Tagalog/Pilipino at nagsasalita ng Filipino. Sa wikang Ingles, mutually intelligible ang Tagalog/Pilipino at Filipino. Ito ang pangunahing paraan ng mga linguista para malaman kung ang dalawa o higit pang pananalita ay nabibilang sa iisang wika o magkakaibang wika.

Ang isa pang panukat para malaman kung nagsasalita ang mga tao ng iisang wika o magkaibang wika ay ang gramatika. Ang mga pananalita ay itinuturing na kabilang sa isang wika kung magkapareho ang kanilang gramatika. Ang tanong ay: Magkaiba ba ang grammaro balarila ng“Tagalog”, “Pilipino”, at “Filipino”? Malinaw po na hindi. Kung gayon, ang “Tagalog”, “Pilipino”, at“Filipino” ay nabibilang lamang sa isang wika.

The next question is: Are other speech varieties, like Binisaya, Ilokano, Hiligaynon to name a few, languages or dialects? The answer is they are full-fledged languages, Mr. Speaker, since they are not mutually intelligible and they have different grammars. In fact there are 170 separate Philippine languages. They are NOT “dialects.” The term “dialect” is reserved for geographical linguistic variants, like Tagalog-Bulacan, Tagalog-Batangas and Tagalog-Quezon, or Cebuano-Binisaya, Iliganon-Binisaya, or Davao-Binisaya. When answering “yes”, for instance, there are Ilocanos who say either “wen” or “wən”. Some have the “e” sound while others have the “ə” sound. Despite the variation in pronunciation, intonation and vocabulary, these Ilokano speakers can understand each other, and therefore it is correct to say that they speak different dialects of the same language.

The discussion, Mr. Speaker, takes us to “Filipino” which is the name chosen for our national language under the 1987 Constitution. As I have said, that language is supposed to be based not only on Tagalog but also on other Philippine languages. But Mr. Speaker, I must admit that Filipino is still “evolving” into its ideal multilingual character. At present, it is still predominantly Tagalog/Pilipino and probably will stay that way for several generations. I don’t find anything fundamentally wrong with that so long as this language is accepted by our people. After all, it is the people who use and sustain languages and not those who study them.

But a quarter of a century after the national language was renamed Filipino, most people still refer to it as Tagalog, except in school where it is called Filipino in reference to the subject. They call it Tagalog because they recognize it to be the same language they have come to know a long time ago and because they refuse to kowtow to the arbitrary wishes of those who want to police the expressions of our national and collective life.

Mr. Speaker, the designation of Tagalog, then Pilipino, and afterwards Filipino as wikang pambansa, has led to a dangerous misconception that our pambansang panitikan or national literature should be written in the national language. Thus, any work written in a language other than in the wikang pambansa is not considered part of the national literature but of the regional literature.

The over-focusing and over-privileging of one region’s language and literary imagination has a parallel development in the writing of our nation’s history. The struggles in the various regions for freedom and democracy have been ignored in favor of the political center’s narrative of the making of the nation. Hence, the pantheon of heroism in the national struggle marginalizes the roles of Dagohoy of Bohol, Leon Quilat of Cebu and Sultan Kudarat of Mindanao, among many others in successive generations of Philippine heroes.

In order to correct these historical and cultural inequities, Mr. Speaker, a kambyo sa pananaw—as some Bisayan friends call it—is very much in order, especially on how we value our linguistic and cultural diversity. It is this diversity that we must recognize as our social and cultural resource, and our intellectual capital. By this diversity we shall be able to evolve a truly liberating education, an education that teaches our people the collective virtue of a Philippine nation built upon the variety of the memories,experiences, dreams, aspirations, and ambitions of our different ethno-linguistic communities. Our people know we are many, and out of this many-ness we are committed to be one national community. This, Mr. Speaker, is our guiding light in nurturing our cultural pluralism.

It must be pointed out that while the people have embraced Filipino as our common language, they have done so without repudiating their own native languages. According to the latest census, the number of speakers of large-sized languages (such as Tagalog, Binisaya, Iloko, Bikol, Waray, Kapampangan, Maguindanao) and medium sized-languages (such as Kankanaey, Ibanag, Manobo, Ifugao, Masbateño) continue to grow. It is the small languages (such as the Aeta languages) that appear to be threatened with extinction.

The country’s native languages, including Filipino sign language of our Deaf population, have been given official status through the institutionalization of mother tongue-based multilingual instruction in our education system. Republic Act No. 10533 signed by President Aquino last May 15, 2013, provides that basic education shall be conducted in the learner’s native languages throughout kindergarten and the elementary grades. English and Filipino shall be gradually introduced beginning Grade 4 until such time that these can become the primary languages of instruction at the secondary level.

The multilingual provisions in RA 10533, also known as the K-12 law, are incontrovertible evidence that our country has shifted from a “one nation, one language” mindset to one that recognizes our linguistic and cultural pluralism. We are witness to the steady realization of President Aquino’s vision of using English to connect with the world, the national language to connect with our country, and the native languages to connect with our heritage. In short, Mr. Speaker, that kambyo sa pananaw that I am talking about has already taken place among our people.

However, these goals have been muddled by the very institution we have entrusted to take care of our languages so that they may survive and thrive. Recently, the Komisyon sa Wikang Filipino announced that it is changing the official name of our country from “Pilipinas” to “Filipinas”.

Is KWF not aware of Sec. 2, Article XVI of the 1987 Constitution that gives Congress the authority to change the name of our country?

Is KWF not aware of Republic Act no. 8491, sections 41 and 42 that provides that the coat of arms and seal of our country must contain the words “Republika ng Pilipinas” with a ”P” not “F”.

Is KWF not aware that the President uses Pilipinas to refer to our country, as he did in his State of the Nation Address? If no less than the President of the Republic of the Philippines uses “Pilipinas” in his SONA, then I am certain without fear of being validly contradicted that this is official.

In other countries, the responsibility of establishing principles, policies and procedures for the naming of places and other geographical sites rests on a geographical names board, and not on a language agency. In the Philippines, changing the name of our country is the constitutional mandate of Congress.

Republic Act No. 7104 which was enacted in 1991, created the Komisyon sa Wikang Filipino, our national language agency. Section 6 of this law explicitly states: “No one shall be appointed as commissioner unless he/she is a natural-born Filipino citizen, at least thirty (30) years old, morally upright and noted for his/her expertise in linguistics, the culture and the language of the ethno-linguistic region and the discipline he/she represents.” It is clear from the wordings of the original law that a KWF commissioner must be noted for his/her expertise in linguistics.

The original Implementing Rules and Regulations dated April 15, 1992 accurately reflects the text of R.A. 7104 pertaining to this particular qualification on linguistic expertise.

Curiously, when the proponents of “Filipinas” took over the language agency, one of the first things that they did, Mr. Speaker, was to promulgate a new IRR on February 13, 2013 that deleted this particular qualification. Instead of “kadalubhasaan sa linggwistika”, we now find in the 2013 IRR “kadalubhasaan sa wika, panitikan, kultura, at disiplinang kinakatawan”

“Kadalubhasaan sa wika at panitikan” translates to“expertise in language and literature”, Mr. Speaker, which is not the same as “expertise in linguistics.” The former refers to the use of language; the latter to the scientific study of the nature of languages. One may be good at using a language in writing and in speech, but may be completely ignorant of how languages are described in scientific terms, and hence, on how a language works.

Many are asking, Mr. Speaker: Are the new KWF officials not experts in linguistics? Were the new IRR of 2013 written to justify their appointment? I call on my colleagues in the Commission on Appointments to scrutinize the qualifications of these KWF officials on the basis of the original wordings,spirit and intent of RA 7104. It is an accepted legal principle that the law is superior to any implementing rules and regulations.

Mr. Speaker, let me be straightforward about all these. I think that it is time we re-invent the Komisyon sa Wikang Filipino and discard the “one nation, one language” concept under which it was built.

In its ashes, let us establish a Komisyon ng mga Wika sa Pilipinas or Commission on Philippine Languages. Let us inscribe in its banner “one nation,many languages” as its official motto, and declare “respect for all Philippine languages and cultures” as its guiding principle.

The new Komisyon shall undertake, coordinate, and promote research for the development, propagation, and preservation of Philippine languages, including the national language, without valorizing one or two languages and marginalizing others.

The new Komisyon shall have regional sub-commissions composed of representatives and staff from the various languages and cultures in the regions who will carry out most of the commission’s study, research, development, and publication functions.

The new Komisyon shall be governed by a board consisting of the heads of these sub-commissions, democratically chosen by their constituents and whose appointments are affirmed by the President.

Bilang pangwakas, nais ko pong isalaysay sa inyo ang isang katutubong paniniwala sa pagpapalit ng pangalan ng bata. Kapag ang bata ay nagkaroon ng malubhang sakit, nakasanayan nang palitan ang kanyang pangalan. Ginagawa raw ito upang iligaw ang masasamang espiritu at hindi sila makapagdulot ng sakit sa bata. Magandang kuwento ito, Ginoong Ispiker, sapagkat walang iniba ito sa ginagawa nating pagpapalit ng pangalan ng ating mga maysakit na institusyon nang hindi naman ginagamot ang karamdaman ng mga ito. Walang katuturan ang pagpapalit ng pangalan kung hindi natin matukoy ang sakit at mahanapan ito ng mabisang lunas.

Maraming salamat po, Ginoong Ispiker. ##

Privilege Speech of Cong. Magtanggol Gunigundo